Οι Η.Π.Α. και η αποστρατιωτικοποίηση των Δωδεκανήσων

Γράφει ο

Δημήτριος-Μερκούριος Κόντης*

Σε αντίθεση με την παγιωμένη αντίληψη ότι ο Μολότωφ και η Σοβιετική Ένωση εισηγήθηκαν την αποστρατιωτικοποίηση των Δωδεκανήσων στο Παρίσι το 1946, η ιστορική πραγματικότητα που επιβεβαιώνεται από τα έγγραφα των αμερικανικών αρχείων είναι ότι οι Αμερικανοί ήταν αυτοί που πρότειναν εξαρχής την αποστρατιωτικοποίηση των Δωδεκανήσων.

Ο Μπερνς, υπουργός των Εξωτερικών των Η.Π.Α., εισηγήθηκε εις διπλούν την αποστρατιωτικοποίησή τους: Στο Λονδίνο τον Σεπτέμβριο του 1945 και στο Παρίσι τον Απρίλιο του 1946. Μάλιστα την δεύτερη φορά προσδιόρισε και το είδος της αποστρατιωτικοποίησης που επιθυμούσαν οι ΗΠΑ στην λογική της «τροποποιημένης», ή μερικής όπως είναι περισσότερο γνωστή, που προβλέπει το άρθρο 13 της Συνθήκης της Λωζάννης.

Η απάντηση του Μολότωφ ήταν και τις δύο φορές αόριστη, καθώς το ζήτημα της αποστρατιωτικοποίησης των Δωδεκανήσων ήταν άμεσα συνυφασμένο με τις συζητήσεις που διεξάγονταν για την αναθεώρηση του καθεστώτος των Στενών, καθώς και με την γενικότερη ισορροπία των Δυνάμεων και της τριγωνικής σχέσης Μεγάλης Βρετανίας- Η.Π.Α.- Ε.Σ.Σ.Δ.

Η «Κρίση των Στενών», η προσπάθεια της Ε.Σ.Σ.Δ. να ανατρέψει την Σύμβαση του Μοντρέ και να εγκαταστήσει βάσεις στην Τουρκία, και η αλλαγή στην εσωτερική κατάσταση στην Ελλάδα με το ξέσπασμα του Εμφυλίου θα οδηγούσαν και στην αλλαγή της στάσης των Σοβιετικών. Τον Σεπτέμβριο του 1946 η Ουκρανική Αντιπροσωπεία θα ζητούσε να εφαρμοστεί «ολοκληρωτική» αποστρατιωτικοποίηση στα Δωδεκάνησα. Όσο η Ελλάδα περνούσε με μεγαλύτερη βεβαιότητα στην Δυτική σφαίρα επιρροής, τόσο θα σκλήραινε η θέση της Ε.Σ.Σ.Δ. απέναντί της. Τελικά οι ακριβείς όροι της αποστρατιωτικοποίησης προσδιορίστηκαν από την αρμόδια Στρατιωτική Επιτροπή και ενσωματώθηκαν στο 13ο Παράρτημα της Συνθήκης των Παρισίων.

Η παράνομη εισβολή της Τουρκίας στην Κύπρο οδήγησε την τότε ελληνική κυβέρνηση να αγνοήσει την παρωχημένη συμβατική υποχρέωση περί αποστρατιωτικοποίησης των Δωδεκανήσων και να ξεκινήσει δυναμικά την στρατιωτική τους ενίσχυση με μοναδικό στόχο να μην αποτελέσουν εύκολη λεία στα επεκτατικά σχέδια των Τούρκων. Τον Μάρτιο του 1975 η τουρκική κυβέρνηση αντέδρασε και έστειλε ένα μνημόνιο (Aide Memoire) σε όλα τα συμβαλλόμενα μέρη της Συνθήκης των Παρισίων του 1947, ότι η Ελλάδα παραβιάζει τις συμβατικές της υποχρεώσεις. Το μνημόνιο ζητούσε από την κυβέρνηση των Η.Π.Α. να έρθει σε άμεση επικοινωνία με την ελληνική κυβέρνηση, ώστε να αποστρατιωτικοποιηθούν τα Δωδεκάνησα.

Αυτός που ανέλαβε να εξηγήσει στον Αμερικανό πρεσβευτή στην Αθήνα Τζακ Κιούμπιτς τις ελληνικές νομικές θέσεις αναφορικά με την αποστρατιωτικοποίηση ήταν ο γενικός διευθυντής Πολιτικών Υποθέσεων του ΥΠ.ΕΞ. Ιωάννης Τζούνης. Οι θέσεις που εξέφρασε ο Τζούνης δεν διαφέρουν από τις σημερινές θέσεις του ΥΠ.ΕΞ., καθώς ο Τζούνης εξήγησε στον Αμερικανό πρεσβευτή ότι η αποστρατιωτικοποίηση των νησιών του Αιγαίου αφορά τρεις ξεχωριστές ομάδες νησιών και καθορίζεται από τρεις συνθήκες αντίστοιχα, αυτές της Λωζάννης, Μοντρέ και Παρισίων.

Ο Κιούμπιτς ενημέρωσε άμεσα το State Department για τις ελληνικές θέσεις και Αμερικανοί εμπειρογνώμονες ξεκίνησαν έρευνα για το τί ισχύει αναφορικά με την αποστρατιωτικοποίηση του Αιγαίου.  Το αμερικανικό πόρισμα ήταν πως οι τουρκικές θέσεις είναι ισχυρές όσον αφορά στα Δωδεκάνησα και σχετικά αδύναμες για τα υπόλοιπα νησιά του Αιγαίου. Η θέση του State Department επιβεβαιώνεται από τα έγγραφα των αμερικανικών αρχείων της περιόδου, καθώς και από το τηλεγράφημα του 2009 της τότε Υπουργού Εξωτερικών των ΗΠΑ Χίλαρι Κλίντον, που αποκαλύφθηκε από τα WikiLeaks. Η Κλίντον ήταν αντίθετη στη «μονομερή» στρατιωτικοποίηση ορισμένων νησιών του Αιγαίου και έδινε εντολή να μεταφερθεί η δυσαρέσκεια του State Department στην Αθήνα.

Τα όσα προσφάτως ακούστηκαν και γράφτηκαν για τα Μέτρα Οικοδόμησης Εμπιστοσύνης, όπως μέχρι στιγμής έχουν διαρρεύσει στον τύπο, εντάσσονται στην συνεχιζόμενη προσπάθεια των ΗΠΑ για την ουδετεροποίηση του Αιγαίου, πιστεύοντας πως αυτή θα οδηγήσει στη μείωση της έντασης στις ελληνοτουρκικές σχέσεις.

Οι Αμερικανοί δεν ενδιαφέρονται για την νομική ερμηνεία της αποστρατιωτικοποίησης του Αιγαίου, άλλωστε ήταν οι πρώτοι που παραβίασαν την Συνθήκη των Παρισίων εγκαθιστώντας ναυτικό σταθμό της αμερικανικής ακτοφυλακής στην Λαμπεντούζα, ,το μεγαλύτερο νησί του συμπλέγματος των Πελαγίων νήσων, κατά παράβαση του άρθρου 49 που προέβλεπε αποστρατιωτικοποιημένο καθεστώς αντίστοιχο με αυτό των Δωδεκανήσων.

Ο νέος πρόεδρος του Σύριζα Στέφανος Κασσελάκης κατανόησε τη σημασία του να μην είσαι δεδομένος, καθώς την περασμένη Πέμπτη δήλωσε σε συνέντευξή του στο Αντέννα πως η Ελλάδα έχει μια καθοριστική γεωπολιτική θέση και προσφέροντας τη θέση μας αυτή στη Δύση, πρέπει να έχουμε αντίστοιχα ανταλλάγματα. Ανταλλάγματα με την μορφή δεσμευτικών εγγυήσεων για το Αιγαίο είχε ζητήσει επανειλημμένως και ο Κωσταντίνος Καραμανλής μετά το 1974 από τους Αμερικανούς.

Στις αρχές της δεκαετίας του 80, ο Ανδρέας Παπανδρέου προσπαθούσε να εντάξει την Λήμνο στον επιχειρησιακό σχεδιασμό του ΝΑΤΟ, εισέπραττε όμως συνεχώς αρνητική απάντηση κατόπιν τουρκικών πιέσεων που γίνονταν ανεκτές από τους Αμερικανούς στα πλαίσια του «Δόγματος Λουνς». Ως αποτέλεσμα, το 1984 η Ελλάδα αρνήθηκε να συμμετάσχει σε μια σειρά νατοϊκών ασκήσεων, καθώς και το φθινόπωρο του ίδιου έτους σε μια κοινή ελληνοαμερικανική στρατιωτική άσκηση, που θα πραγματοποιόταν στην Βόρειο Ελλάδα. Η ελληνική κυβέρνηση ήθελε να δείξει την δυσφορία της προς την Δύση για την μη ένταξη της Λήμνου στο πρόγραμμα των νατοϊκών ασκήσεων, καθώς και για την μη αναγνώριση του ελληνικού εναέριου χώρου από το ΝΑΤΟ, που ως γνωστών εκτείνεται στα 10 ν.μ. Η Ελλάδα επίσης επιθυμούσε το FIR Αθηνών να έχει την αποκλειστική αρμοδιότητα για τον έλεγχο των πολεμικών αεροσκαφών που επιχειρούν στο Αιγαίο.

Από την απόρρητη έκθεση της CIA «The Aegean Dispute: A new look at an old problem» του 1984 προκύπτει η ανησυχία των Αμερικανών για την πολιτική του Ανδρέα, καθώς το ΝΑΤΟ δεν μπορούσε να πραγματοποιήσει ασκήσεις στην Ανατολική Μεσόγειο και στο Αιγαίο, σε μια περίοδο που ο Ψυχρός Πόλεμος ήταν ακόμα σε εξέλιξη. Επίσης ο Ανδρέας το 1982 είχε ανανεώσει την συμφωνία με τους Σοβιετικούς, ώστε να τους επιτρέπεται η χρήση του ναυπηγείου στο Νεώριο Σύρου για τα εμπορικά τους πλοία, μια συμφωνία που υπεγράφη το 1979 και στην οποία καθοριστικό ρόλο διαδραμάτισε ο τότε υπουργός Συντονισμού Κωσταντίνος Μητσοτάκης, μια κίνηση που είχε επιφέρει εκνευρισμό στην Ουάσιγκτον.

Οι Η.Π.Α. επίσημα δεν έχουν λάβει δημόσια θέση αναφορικά το ζήτημα της αποστρατιωτικοποίησης των νησιών του Αιγαίου. Όμως πολιτική τους διαμορφώνεται και εκφράζεται μέσω το ΝΑΤΟ. Η μείωση της έντασης στο Αιγαίο αποτελεί διακαή στόχο των Η.Π.Α. τα τελευταία 50 χρόνια και εξυπηρετεί τα αμερικανικά συμφέροντα.

Δεν πρέπει όμως να αποβεί σε βάρος των κυριαρχικών δικαιωμάτων της Ελλάδας στο Αιγαίο, με την έμμεση ουδετεροποίησή του μέσω των ΜΟΕ, και την συνεχιζόμενη αποστρατιωτικοποίηση των ελληνικών νησιών στα πλαίσια των επιχειρησιακών σχεδίων του ΝΑΤΟ, όπως συμβαίνει διαχρονικά με το σημαντικότερο σε στρατηγική σημασία ελληνικό νησί μετά την Κρήτη, την Λήμνο.

*Ο Δημήτριος-Μερκούριος Κόντης είναι συγγραφέας και ιστορικός ερευνητής