Μετάφραση: Απολλόδωρος

Οκτώβριος 2020, Jonathan Latham Διαβάστε το εδώ

____________

Jonathan Latham The Bioscience Resource Project, Ithaca, NY, Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής

Από όποια οπτική γωνία και εάν εξατάσει κανείς την παγκόσμια γεωργία, οι τιμές των τροφίμων ήταν πάντοτε χαμηλές επειδή τα προϊόντα είναι πλεονασματικά.

Ακολουθεί ένα εξαιρετικό άρθρο σχετικά με μια νέα επιστημονική εργασία με ένα μήνυμα που πρέπει να τονιστεί πρώτο και τελευταίο σε κάθε συζήτηση σχετικά με την υποτιθέμενη ανάγκη για ΓΤΟ και φυτοφάρμακα προκειμένου να μεγιστοποιηθεί η παραγωγή τροφίμων. Αυτό είναι το εξής: Δεν υπάρχει επισιτιστική κρίση, ούτε πρόκειται να υπάρξει ποτέ, παρά την αύξηση του παγκόσμιου πληθυσμού.

Επειδή οι εντελώς αδύναμες, επιστημονικά, μελέτες που στηρίζονταν σε μοντέλα που ελάχιστη ή καθόλου προβλεπτική αξία είχαν, οι Ελίτ πέρασαν στο επόμενο στάδιο, αυτό που βιώνουμε σήμερα, δηλαδή την ολική απαγόρευση και καταστροφή της τροφικής αλυσίδας του πλανήτη.

— 5.1 Εισαγωγή

Η Παγκόσμια Γεωργία προς το 2030/2050 είναι μια σημαντική έκθεση που προβλέπει τις παγκόσμιες γεωργικές τάσεις (Alexandratos & Bruinsma, 2012). Παρασκευάστηκε από το οικονομικό τμήμα του Οργανισμού Τροφίμων και Γεωργίας των Ηνωμένων Εθνών (FAO). Στην περίληψή της οι συντάκτες του FAO προβαίνουν σε μια εμφανή αποποίηση ευθυνών. Οι προβλέψεις του, τονίζουν (τόσο στη σελ. i όσο και στη σελ. 7), δεν πρέπει να χρησιμοποιηθούν για κανονιστικούς σκοπούς- δηλαδή, η έκθεσή τους δεν αποτελεί συνταγή για το πώς θα πρέπει να αναπτυχθεί το παγκόσμιο σύστημα τροφίμων. Είναι απλώς ένα διερευνητικό μοντέλο- η πιο αξιόπιστη πρόβλεψή τους για τη συνήθη κατάσταση (Alexandratos & Bruinsma, 2012). Κατά πάσα πιθανότητα αυτή η αποποίηση ευθύνης προέκυψε από την έντονη παγκόσμια προσοχή που έλαβε η προηγούμενη έκθεσή της (FAO, 2006). Αυτή η “ενδιάμεση έκθεση” αναφέρθηκε σε όλο τον κόσμο καθώς υποστήριζε ότι ο κόσμος πρέπει να παράγει 70% περισσότερα τρόφιμα μέχρι το 2050. Αυτός ο αριθμός του 70% (που μερικές φορές προσαρμόστηκε ακόμη και σε “διπλασιασμό”) επιστρατεύτηκε σχεδόν πάντα για να στηρίξει μια σειρά από τεχνολογικές εκσυγχρονιστικές ατζέντες για τη γεωργία, για παράδειγμα, στην προώθηση των γενετικά τροποποιημένων καλλιεργειών. Έτσι, ο επικεφαλής επιστήμονας του Ηνωμένου Βασιλείου το 2009 προέβλεψε μια επικείμενη “τέλεια καταιγίδα” κλιματικής αλλαγής και έλλειψης τροφίμων (Beddington 2009). Παρόμοιες αναλύσεις επαναλήφθηκαν σε επιστημονικά άρθρα, σε γενικόλογες εκδόσεις όπως το περιοδικό Economist και από τις αγροτικές επιχειρήσεις (Peekhaus, 2010- Tomlinson, 2011- Stone & Glover, 2011). Έτσι, ο αριθμός του FAO αφαιρέθηκε επανειλημμένα από το πλαίσιο και παρουσιάστηκε ως μια μεγάλη πρόκληση που απαιτούσε ιδιαίτερες προσπάθειες ή δύσκολους συμβιβασμούς. Χρησιμοποιήθηκε δηλαδή κανονιστικά. Αυτοί που επικαλούνται τον FAO μπορεί να μην το είπαν αυτό:

Η μάχη για τη σίτιση όλης της ανθρωπότητας έχει τελειώσει. Στη δεκαετία του 1970 ο κόσμος θα υποστεί λιμούς – εκατοντάδες εκατομμύρια άνθρωποι θα πεθάνουν από την πείνα, παρά τα όποια προγράμματα έκτακτης ανάγκης που θα ξεκινήσουν τώρα. (Η πληθυσμιακή βόμβα, Paul Ehrlich, 1968).

Ωστόσο, οι επιπτώσεις ήταν συγκρίσιμες. Αλλά αυτή δεν είναι απλώς μια απλή ιστορία στατιστικών στοιχείων που έχουν αφαιρεθεί από το πλαίσιο. Το 2016, το ίδιο τμήμα του FAO περιέγραψε με περισσότερες λεπτομέρειες το σύστημα μοντελοποίησης (το 2012 μετονομάστηκε σε Global Agriculture Perspectives System, ή GAPS) που χρησιμοποιήθηκε για την εξαγωγή της αρχικής πρόβλεψης (Kavalleri et al., 2016). Εφιστώντας την προσοχή, με σαφώς κανονιστικό τρόπο, στη νεότερη ποσοτική πρόβλεψή τους, οι συγγραφείς έγραψαν: “Ένα βασικό εύρημα… είναι ότι η παγκόσμια παραγωγή τροφίμων θα πρέπει να αυξηθεί κατά περίπου 60% από το 2005/07 έως το 2050” (Kavalleri et al., 2016, σ. 1, η έμφαση προστέθηκε). Διαψεύδοντας την προηγούμενη αποποίηση ευθύνης των συναδέλφων τους, οι Kavalleri et al. έθεσαν το ζήτημα, δεδομένου ότι ο FAO είναι ενδιαφερόμενος στην αφήγηση της επισιτιστικής κρίσης, κατά πόσο η αρχική αποποίηση ευθύνης ήταν ειλικρινής και κατά πόσο δεν θα μπορούσαν να είχαν γίνει περισσότερα για να αποφευχθούν οι κανονιστικές χρήσεις των αριθμών του FAO.

Η απάντηση που δίνεται σε αυτό το κεφάλαιο υποστηρίζει την ανάλυση του Tomlinson ότι μια “ολίσθηση” λειτουργεί σε πολλά από τα κείμενα που γράφει ο FAO και ότι η ολίσθηση αυτή είναι ιδιαίτερα προβληματική στα κείμενα που γράφονται από την ηγεσία του FAO (όπ. αναφ. στο Tomlinson, 2011). Δεδομένου ότι ο FAO ταλαντεύεται μεταξύ κανονιστικών και μη κανονιστικών δηλώσεων, αυτή η ολίσθηση θα μπορούσε να ονομαστεί καλύτερα “ανακάτεμα”, αλλά ενσωματώνει απόλυτα το κεντρικό παράδοξο όλων των ποσοτικών μοντέλων του παγκόσμιου διατροφικού συστήματος, είτε αυτά παράγονται από τον FAO είτε από άλλους. Αυτό το παράδοξο είναι ότι, αν και τα μοντέλα του FAO υποτίθεται ότι υπάρχουν για να “εντοπίζουν τις προκλήσεις στους παγκόσμιους τομείς των τροφίμων και της γεωργίας και να προσφέρουν στρατηγικές προοπτικές πολιτικής” με αμερόληπτο τρόπο (Kavalleri et al., 2016, σ. 1), αυτό που κάνει το GAPS στην πράξη είναι να ποσοτικοποιεί τα τρόφιμα. Αυτό διαμορφώνει τη γεωργία ως ένα ζήτημα που αφορά κυρίως την παραγωγή. Η εστίαση στην παραγωγή, ανεξάρτητα από την όποια αποποίηση ευθυνών, είναι κανονιστική, διότι περιθωριοποιεί τα ζητήματα της φτώχειας και της πρόσβασης σε τρόφιμα, του οικολογικού κόστους και του κοινωνικού κόστους. Αυτά είτε δεν εξετάζονται είτε είναι δευτερεύοντα.

Έτσι, ενώ οι τίτλοι των εκθέσεων και των μοντέλων του FAO είναι ευρείς, π.χ., Παγκόσμια Γεωργία: Σύμφωνα με τη Διεθνή Αξιολόγηση της Γεωργικής Γνώσης, Επιστήμης και Τεχνολογίας για την Ανάπτυξη (IAASTD), τα πραγματικά “βασικά” ερωτήματα που στροβιλίζονται γύρω από τη γεωργία δεν αφορούν την παραγωγικότητα (IAASTD, 2009). Η παραγωγικότητα, καταλήγει η έκθεση IAASTD, είναι ένας αντιπερισπασμός. Όπως δήλωσε ο Robert Watson, πρόεδρος της IAASTD, στον Τύπο κατά την παρουσίασή της, στη γεωργία, “η επιχείρηση ως συνήθως δεν αποτελεί επιλογή”. Το πραγματικό ερώτημα της γεωργίας είναι: Μπορούμε να θρέψουμε τους ανθρώπους χωρίς επίσης να θρέψουμε κοινωνικές και οικολογικές καταστροφές; Αλλά οι αυτοκτονίες των αγροτών και η μείωση των εντόμων, η αλάτωση, οι νεκρές ζώνες, η ρύπανση των υδάτινων σωμάτων και άλλες συνέπειες της δυσλειτουργικής γεωργίας απουσιάζουν από την Παγκόσμια Γεωργία προς το 2030/2050. Επιπλέον, η Παγκόσμια Γεωργία προς το 2030/2050 αποτυγχάνει ακόμη και να δείξει, τελικά, ότι η παραγωγικότητα αυτή καθαυτή αξίζει να δοθεί ιδιαίτερη προσοχή στη μοντελοποίηση. Πρώτον, επειδή το μοντέλο που περιγράφει προβλέπει ότι οι όποιες αναγκαίες αυξήσεις της παραγωγής θα επιλυθούν με τη συνήθη λειτουργία. Δεύτερον, προβλέπει επίσης “Μέτρια μείωση του αριθμού των υποσιτιζόμενων” έως το 2050, αλλά η μείωση αυτή εξαρτάται από τη συνεχή οικονομική ανάπτυξη (δηλαδή την αύξηση του πλούτου)- δηλαδή, όχι από τη γεωργική παραγωγή (Alexandratos & Bruinsma, 2012). Η προηγούμενη επανάληψη του FAO, World Agriculture Towards 2015/2030, είχε καταλήξει σε ένα σχεδόν πανομοιότυπο συμπέρασμα. Προέβλεπε ότι από το σύνολο των 850 εκατομμυρίων πεινασμένων ανθρώπων που υπήρχαν τότε, μόλις 120 εκατομμύρια θα μπορούσαν να απαλλαγούν από την πείνα αν η παραγωγή τροφίμων έφτανε τον στόχο της αύξησης κατά 70% μέχρι το 2030 (Bruinsma, 2003). Έτσι, ακόμη και σύμφωνα με τα ίδια τα μοντέλα του FAO, η αύξηση της παραγωγής δεν λύνει την πείνα. Το αποτέλεσμα αυτό αντικατοπτρίζει το συμπέρασμα του Amartya Sen στην περίφημη ιστορία του Poverty and Famines. Όταν η πείνα και ο λιμός χτυπούν, διαπίστωσε, η έλλειψη παραγωγής δεν ήταν σχεδόν ποτέ η αιτία (Sen, 1981). Για πολλούς σχολιαστές του επισιτιστικού συστήματος αυτό έχει διευθετηθεί πέραν πάσης αμφιβολίας (π.χ. Lappé & Collins, 2015). Αλλά είναι μια διαπίστωση που παρ’ όλα αυτά έχει αγνοηθεί από πολλούς, συμπεριλαμβανομένων των ηγετών του FAO (Tomlinson, 2011), οι οποίοι αντ’ αυτού έχουν συνήθως επικαλεστεί τον FAO για να υποστηρίξουν μια αφήγηση περί έλλειψης με τη συνακόλουθη ανάγκη για εστίαση στην παραγωγικότητα (π.χ. Conway, 2012). Έτσι, η άποψη της έλλειψης, της οποίας η αξιοπιστία στηρίζεται σχεδόν αποκλειστικά στα ευρήματα μοντέλων όπως το GAPS, βρίσκει, στην καλύτερη περίπτωση, μόνο αμφίβολη υποστήριξη εκεί.

— 5.1.1 Παγκόσμια μοντέλα και προβλέψεις για τα τρόφιμα

Σκοπός του παρόντος κεφαλαίου, ωστόσο, είναι να παράσχει μια ποσοτική κριτική σε μοντέλα όπως το GAPS στο επίπεδο των υποκείμενων παραδοχών τους. Εκτός αν σημειώνεται διαφορετικά, η εστίαση θα γίνει στο GAPS του FAO. Η εστίαση αυτή δεν αποσκοπεί συγκεκριμένα στην επικύρωση της ποσοτικοποίησης των τροφίμων- πράγματι, η ποσοτικοποίηση των τροφίμων ως θερμίδες και βάρος είναι επιζήμια για την πλήρη κατανόηση των διατροφικών συστημάτων. Είναι μάλλον μια αναγνώριση ότι το έργο του FAO είναι το πιο εμφανώς αναφερόμενο και ότι, ενθαρρυμένος από την ανακατανομή του FAO, ο κόσμος έχει ερμηνεύσει κατά συντριπτική πλειοψηφία αυτόν τον αριθμό 70% ως κανονιστικό. Το 2012 η πρόβλεψη του FAO επικαιροποιήθηκε στο 60%, κυρίως για να αντικατοπτρίζει μια μεταβαλλόμενη βάση: είμαστε τώρα πολύ πιο κοντά στο 2050 από ό,τι ήμασταν το 2003 (Alexandratos & Bruinsma, 2012). Έτσι, με τον κίνδυνο να φανεί ότι επικυρώνεται η γενική προσέγγιση, είναι σε καθαρά ποσοτικό επίπεδο που τα μοντέλα αυτά είναι πιο διαφανώς ανοιχτά σε αμφισβήτηση. Ο Malthus, το 1798 θεωρείται ότι έφτιαξε το πρώτο μαθηματικό μοντέλο ενός διατροφικού συστήματος. Η απλή πρόβλεψή του κατέληξε στο συμπέρασμα ότι η εκθετική αύξηση του πληθυσμού θα ξεπερνούσε τελικά τη γραμμική αύξηση της προσφοράς. Η βασική μορφή του μοντέλου του, που ακολουθείται έκτοτε, ήταν ο διαχωρισμός της προσφοράς τροφίμων από τη ζήτηση τροφίμων (McCalla & Revoredo, 2001). Εκτός από τον FAO, ιδρύματα όπως το International Food Policy Research Institute (IFPRI) έχουν αναπτύξει τα δικά τους μοντέλα (Robinson et al., 2015). Επιπλέον, ειδικά έργα όπως η Αξιολόγηση Οικοσυστημάτων της Χιλιετίας, η Συνολική Αξιολόγηση της Διαχείρισης των Υδάτων και το Agrimonde (2009) (ένα κοινό έργο του Γαλλικού Εθνικού Ινστιτούτου Αγροτικής Έρευνας και του Κέντρου Διεθνούς Συνεργασίας Αγροτικής Έρευνας) έχουν επεκτείνει τη γενική μέθοδο, αλλά με έμφαση στη διερεύνηση συγκεκριμένων ερωτημάτων, όπως οι περιορισμοί στο νερό, οι κλιματικές επιπτώσεις και οι επιπτώσεις συγκεκριμένων πολιτικών αποφάσεων (de Fraiture et al., 2007- Fischer et al., 1988- Rosegrant et al., 1995, 2001- Parry et al., 2004- Chaumet et al., 2009). Όλες αποσκοπούν στην ενημέρωση για τη λήψη αποφάσεων. Ωστόσο, εκείνα που είναι πιο κατάλληλα για τη διερεύνηση ποικίλων πιθανών αποτελεσμάτων ονομάζονται συχνά σενάρια. Αυτές οι διακρίσεις, μαζί με ορισμένα από τα πλεονεκτήματα και τις αδυναμίες των μοντέλων, έχουν ήδη επανεξεταστεί από τους Reilly και Willenbockel (2010) και από τον Wise (2013).

Αυτό που σημειώνουν, πάνω απ’ όλα, οι εν λόγω αναθεωρητές είναι ότι υπάρχει συνολικά ένας ισχυρός βαθμός συνοχής μεταξύ των μοντέλων και των σεναρίων ότι δεν υπάρχει ανάγκη για έκτακτα μέτρα για την ενίσχυση της παραγωγής. Για να παραθέσουμε τα λόγια του FAO: “από τη σκοπιά του παγκόσμιου δυναμικού παραγωγής δεν θα πρέπει να υπάρχουν ανυπέρβλητοι περιορισμοί” (Alexandratos & Bruinsma, 2012). Κανείς δεν προβλέπει μια κλασική κρίση τύπου Ehrlich, εκτός αν ενσωματώσει ρητά στα σενάριά του κάποια μορφή κακοδιαχείρισης. Για παράδειγμα, η Αξιολόγηση της Χιλιετίας έχει ως ένα από τα τέσσερα σενάριά της το “Order through Strength” (OS) που προβλέπει χαμηλή συνεργασία και υψηλούς εμπορικούς φραγμούς. Υπό συνθήκες OS δεν υπάρχει συνολική παγκόσμια έλλειψη τροφίμων, αλλά υπάρχει αυξημένος υποσιτισμός και ακόμη και εμφύλιος πόλεμος σε τμήματα της Αφρικής. Αυτό είναι ένα σε γενικές γραμμές καθησυχαστικό συμπέρασμα, αλλά θα πρέπει ωστόσο να περιοριστεί από τη διαφαινόμενη σκιά της κλιματικής αλλαγής (Battisti and Naylor, 2009- Nelson et al., 2010). Ωστόσο, η συμφωνία ότι η παραγωγή τροφίμων είναι απίθανο να εξελιχθεί σε κατάσταση κρίσης (εξαιρουμένου του κλίματος) δεν έχει εξορίσει την κινδυνολογική αφήγηση στα μέσα ενημέρωσης (βλ. π.χ. Hincks, 2018).

Ωστόσο, υπάρχουν λόγοι να υποθέσουμε ότι ακόμη και αυτή η σύγκλιση, η οποία προβλέπει όντως την ανάγκη αύξησης της παραγωγής, είναι υπερβολικά απαισιόδοξη. Το 2011 ερευνητές του Ινστιτούτου της Παγκόσμιας Τράπεζας πρότειναν ότι ο κόσμος παράγει ήδη αρκετά τρόφιμα για 14 δισεκατομμύρια ανθρώπους (Herren et al., 2011). Ο αριθμός αυτός υπερβαίνει κατά πολύ τις προβλέψεις του ΟΗΕ για τον πληθυσμό, ο οποίος αναμένεται να φθάσει τα 10-11 δισεκατομμύρια το 2050 και ίσως ακόμη και να μειωθεί στη συνέχεια (UN, 2017). Επιπλέον, τα μοντέλα έρχονται επίσης σε αντίθεση με τις παγκόσμιες τάσεις των τιμών των τροφίμων. Πριν από την έξαρση των τιμών το 2007/2008 που προκλήθηκε από τις αλλαγές στις πολιτικές των ΗΠΑ και της ΕΕ για τα βιοκαύσιμα (de Gorter et al., 2015), οι τιμές των τροφίμων μειώνονταν με ρυθμό περίπου 4% ετησίως. Μετά την εν λόγω αιχμή, οι τιμές φαίνεται να έχουν επιστρέψει περίπου σε αυτή την πορεία. Αυτή η μακροχρόνια μείωση, σε όλους τους τομείς της γεωργίας, υποδηλώνει έντονα ότι η προσφορά τροφίμων υπερβαίνει σημαντικά την τρέχουσα ζήτηση τροφίμων και ότι το χάσμα αν μη τι άλλο διευρύνεται. Η ακριβής έκταση αυτής της υπέρβασης δεν είναι σαφής, αλλά η εκτίμηση του FAO για το 2017 για τα παγκόσμια αποθέματα δημητριακών είναι 762 εκατομμύρια τόνοι. Η ποσότητα αυτή αντιπροσωπεύει περίπου το ένα τρίτο της ετήσιας παγκόσμιας παραγωγής (FAOSTAT). Συνεπώς, ανεξάρτητα από οποιαδήποτε μοντελοποίηση, υπάρχουν ισχυροί λόγοι να υποθέσουμε ότι ακόμη και τα πιο αισιόδοξα μοντέλα εξακολουθούν να είναι απαισιόδοξα. Υπερεκτιμούν τη ζήτηση ή υποεκτιμούν την προσφορά ή και τα δύο. Τα γενικότερα ερωτήματα είναι τα εξής: Πώς συμβιβάζονται οι χαμηλές (και μειούμενες) τιμές των τροφίμων και οι συνεχείς παγκόσμιες ελλείψεις σε εμπορεύματα με τις προβλέψεις, που υποστηρίζονται από το GAPS και άλλα μοντέλα, για την ανάγκη παραγωγής περισσότερων τροφίμων; Είναι τα μοντέλα ελαττωματικά; Αν ναι, ποια είναι αυτά τα ελαττώματα;

— 5.1.2 Πόσο ελαττωματικά είναι τα μοντέλα του συστήματος τροφίμων;

Η χρήση ιδιαίτερα πολύπλοκων μοντέλων εγείρει πάντα πολλά ερωτήματα σχετικά με το πόσο καλά αντιπροσωπεύουν την πραγματικότητα (Scrieciu, 2007). Αλλά τα μοντέλα συστημάτων τροφίμων είναι ιδιαίτερα πολύπλοκα, καθώς επιδιώκουν να ενσωματώσουν βιοφυσικές, κοινωνικές, οικονομικές και θεσμικές συνιστώσες. Έτσι, μια κριτική που ασκείται ενίοτε σε τέτοια μοντέλα είναι η χρήση των θερμίδων ως μέτρο της διατροφής (π.χ. Herforth, 2015). Τόσο οι διατροφολόγοι όσο και όσοι αναζητούν έναν πιο διευρυμένο ορισμό της επισιτιστικής ασφάλειας έχουν επισημάνει ότι οι θερμίδες υπολείπονται κατά πολύ του ορισμού της επισιτιστικής ασφάλειας που υιοθετήθηκε στην Παγκόσμια Διάσκεψη Κορυφής του 1996: “Η επισιτιστική ασφάλεια υπάρχει όταν όλοι οι άνθρωποι, ανά πάσα στιγμή, έχουν φυσική και οικονομική πρόσβαση σε επαρκή, ασφαλή και θρεπτικά τρόφιμα για να καλύψουν τις διατροφικές τους ανάγκες και τις διατροφικές τους προτιμήσεις” (π.χ. Burchi et al., 2011). Έτσι, η επίτευξη της θερμιδικής επάρκειας μπορεί τελικά να είναι άσχετη. Για να πλαισιωθεί αυτή η ποικιλομορφία των κριτικών, τα πρωταρχικά ζητήματα με τα ποσοτικά μοντέλα χωρίζονται μερικές φορές σε τεχνικές αβεβαιότητες, μεθοδολογικές αβεβαιότητες και επιστημολογικές αβεβαιότητες (Funtowicz & Ravetz, 1990). Οι στενότερες τεχνικές ανησυχίες περιλαμβάνουν τα “κενά γνώσης και τις προτεραιότητες” που αναφέρθηκαν από τους Reilly και Willenbockel (2010), αλλά και από τον Wise (2013). Σε αυτό το επίπεδο οι εν λόγω συγγραφείς συμφωνούν ότι υπάρχουν πολύ σημαντικά προβλήματα με την ποιότητα των δεδομένων. Σε πολλές χώρες αυτό επεκτείνεται στην ποσοτικοποίηση ακόμη και των πιο βασικών εισροών των μοντέλων: φτώχεια, ΑΕΠ, διαθεσιμότητα νερού, ακόμη και απλός πληθυσμός. Το πρόβλημα των αμφισβητήσιμων δεδομένων αναδεικνύεται από την περίπτωση της Γκάνας. Η εθνική στατιστική υπηρεσία της ανακοίνωσε το 2010 ότι αναθεωρεί όλες τις μελλοντικές εκτιμήσεις του ΑΕΠ προς τα πάνω κατά 60%. Αυτό κατέστησε τη Γκάνα χώρα με χαμηλό μεσαίο εισόδημα κυριολεκτικά εν μία νυκτί (Jerven, 2012). Τέτοιες δυσκολίες αναγνωρίζονται (αν και τελικά απορρίπτονται) στο Food balance sheets: a handbook του FAO (FAO, 2001). Προβλήματα συγκρίσιμου μεγέθους ισχύουν επίσης για τη μοντελοποίηση των σχέσεων μεταξύ των σημείων δεδομένων. Σύμφωνα με τους Reilly και Willenbockel: “απαιτούνται περισσότερες εργασίες για την επικύρωση των στοιχείων των μοντέλων που χρησιμοποιούνται σε μελέτες ολοκληρωμένης αξιολόγησης”.

Όμως, οι συγγραφείς αυτοί προειδοποιούν εξίσου ότι η επικύρωση είναι δίκοπο μαχαίρι: η βαθμονόμηση των μοντέλων με βάση τις εμπειρίες του παρελθόντος, ιδίως παρουσία κλιματικών αλλαγών και άλλων πιθανών απότομων αλλαγών, εισάγει το πρόβλημα που είναι συνήθως γνωστό ως “υπερβολική προσαρμογή“. Ορισμένες από αυτές τις δυσκολίες σε “τεχνικό” επίπεδο αναγνωρίζονται από τους ίδιους τους κατασκευαστές μοντέλων (π.χ. Bruinsma, 2003). Ένα ακόμη σημαντικό πρόβλημα είναι ότι, επειδή προέρχονται από πολλά διαφορετικά έθνη, τα σύνολα δεδομένων σε ξεχωριστά μέρη των μοντέλων βασίζονται σε διαφορετικές κλίμακες, χρονικές περιόδους και εννοιολογικά σχήματα (FAO, 2001). Ωστόσο, δεν υπάρχουν μέθοδοι για τη συμφιλίωση αυτών των διαφορών. Δεν αποτελεί ίσως έκπληξη το γεγονός ότι, έχοντας συζητήσει αυτούς τους περιορισμούς, οι Reilly και Willenbockel καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι: “τα αποτελέσματα των μοντέλων δεν πρέπει να παρερμηνεύονται ως προβλέψεις με σαφώς καθορισμένα διαστήματα εμπιστοσύνης. Αντίθετα, προορίζονται για να παρέχουν ποσοτικοποιημένες γνώσεις σχετικά με τις πολύπλοκες αλληλεπιδράσεις σε ένα εξαιρετικά αλληλεξαρτώμενο σύστημα και τις πιθανές γενικές επιδράσεις τάξης μεγέθους” (Reilly & Willenbockel, 2010). Το σχόλιο αυτό εγείρει ορισμένα σημαντικά ζητήματα. Το πρώτο είναι ότι αυτός ο περιορισμός φαίνεται να έχει γενικά διαφύγει από όσους επικαλούνται αυτούς τους αριθμούς. Δεύτερον, χωρίς διαστήματα εμπιστοσύνης κανείς -συμπεριλαμβανομένων των ίδιων των μοντελιστών- δεν γνωρίζει ποια είναι αυτή η “γενική τάξη μεγέθους των επιδράσεων”. Μπορούμε να αποκτήσουμε εικόνα για το πώς αυτές οι αβεβαιότητες μπορεί να επηρεάζουν την ποιότητα των προβλέψεων εξετάζοντας μια εκτεταμένη κριτική που άσκησε ο Thomas Hertel στην προεδρική ομιλία του στην Αμερικανική Ένωση Αγροτικής και Εφαρμοσμένης Οικονομίας (American Agricultural and Applied Economics Association) (Hertel, 2011). Μια σημαντική υπόθεση στα μοντέλα FAO και σε άλλα μοντέλα, σημειώνει ο Hertel, αφορά τον τρόπο με τον οποίο συσχετίζουν τις τιμές, τη ζήτηση και την προσφορά. Εστιάζοντας στο ποσοτικό μοντέλο του FAO (πριν από το GAPS) σημειώνει ότι υπέθεσε ότι η γεωργική προσφορά ανταποκρίνεται ελάχιστα στις υψηλότερες τιμές. Η υπόθεση αυτή εισήχθη επειδή οι μετρήσεις για το πώς ανταποκρίνεται η προσφορά τροφίμων στη ζήτηση στη γεωργία έχουν ληφθεί κυρίως βραχυπρόθεσμα. Ωστόσο, η αποστολή αυτών των μοντέλων είναι μακροπρόθεσμη. Οι μετρήσεις που έγιναν μακροπρόθεσμα δείχνουν ότι η εικόνα της ελαστικότητας είναι πολύ διαφορετική. Ο Hertel υποστηρίζει ότι αν η μελλοντική αύξηση της ζήτησης ήταν αρκετά μεγάλη ώστε να αυξηθούν οι τιμές των τροφίμων, τότε αυτό με τη σειρά του θα τόνωνε την προσφορά. Έτσι, οι υψηλότερες γεωργικές τιμές αναμένεται να ευνοήσουν τις υψηλές αποδόσεις, να αυξήσουν τις τιμές της γης (προστατεύοντας την υπάρχουσα γη και φέρνοντας περισσότερη στην παραγωγή), να τονώσουν τη γεωργική έρευνα και να μειώσουν τη σπατάλη, και αυτό είναι πράγματι αυτό που δείχνουν τα μακροπρόθεσμα στοιχεία (Hertel, 2011). Ακόμα και η πτωτική τάση στην αύξηση των παγκόσμιων αποδόσεων των καλλιεργειών, η οποία σύμφωνα με τον FAO είναι ένας σημαντικός καθοριστικός παράγοντας για τη μελλοντική διαθεσιμότητα τροφίμων, μπορεί να είναι συνάρτηση των τιμών. Για το σκοπό αυτό, ο Hertel παραθέτει τον οικονομολόγο Robert Herdt: “η οικονομική πλευρά των σημαντικά υψηλότερων αποδόσεων δεν είναι ελκυστική” (International Rice Research Institute, 1979). Στο πλαίσιο αυτό, ο Hertel παραθέτει επίσης τον οικονομολόγο του FAO Jelle Bruinsma: “με τα κατάλληλα κίνητρα, μεγάλο μέρος της αυξημένης ζήτησης για δημητριακά και ελαιούχους σπόρους το 2050 θα μπορούσε να καλυφθεί με τη χρήση της υπάρχουσας τεχνολογίας“. Επομένως, ο Hertel καταλήγει στο συμπέρασμα ότι η συχνά παρατηρούμενη μακροπρόθεσμη “επιβράδυνση της αύξησης των αποδόσεων μπορεί απλώς να οφείλεται στην επιβράδυνση της αύξησης της καθαρής ζήτησης”. Και συνοψίζει: “δεν είναι σαφές ότι τα μοντέλα που προκύπτουν είναι κατάλληλα για το είδος της μακροχρόνιας ανάλυσης της βιωσιμότητας που οραματίζεται εδώ”.

Για να συνοψίσουμε τον Hertel: υπάρχουν ισχυρές ενδείξεις ότι τα κίνητρα που δρουν στους αγρότες και σε άλλους φορείς λήψης αποφάσεων είναι το κλειδί για την εξήγηση της γεωργικής παραγωγικότητας, αλλά δεδομένου ότι οι τιμές των βασικών προϊόντων βρίσκονται σε μακροχρόνια πτώση, ο FAO μοντελοποιεί ένα σύστημα χαμηλών κινήτρων. Με αυτό ως υπόβαθρο, η επόμενη ενότητα είναι αφιερωμένη στην ανάλυση τεσσάρων πρόσθετων παραδοχών που διέπουν τα μοντέλα πρόβλεψης και χρησιμοποιώντας το GAPS ως παράδειγμα.

— 5.2 Οι παραδοχές του GAPS

Οι βασικές παραδοχές του GAPS που επηρεάζουν έντονα τις προβλέψεις του για τις μελλοντικές ανάγκες παραγωγής είναι οι εξής Υπόθεση 1: Ότι τα βιοκαύσιμα καθοδηγούνται από τη “ζήτηση” Από το 2002 η ανάπτυξη του τομέα των υγρών βιοκαυσίμων (αιθανόλη και βιοντίζελ) υπήρξε πολύ ταχεία. Σύμφωνα με στοιχεία του Υπουργείου Γεωργίας των ΗΠΑ, η βιομηχανία βιοκαυσίμων των ΗΠΑ κατανάλωσε 127 εκατομμύρια τόνους αραβόσιτου το 2011, δηλαδή το 15,6% της παγκόσμιας παραγωγής αραβόσιτου. Επιπλέον, στη Βραζιλία πάνω από το 50% του ζαχαροκάλαμου χρησιμοποιείται για βιοκαύσιμα και το 2009 η ΕΕ κατανάλωσε ως βιοκαύσιμο 9 εκατομμύρια τόνους φυτικών ελαίων (κυρίως κραμβέλαιο) καθώς και 9 εκατομμύρια τόνους δημητριακών (Alexandratos & Bruinsma, 2012). Ειδικότερα για την αιθανόλη, τα στοιχεία του 2016 για την παγκόσμια παραγωγή ήταν, σε εκατομμύρια γαλόνια, οι Ηνωμένες Πολιτείες (15.250), η Βραζιλία (7295), η Ευρωπαϊκή Ένωση (1377), η Κίνα (845) και ο Καναδάς (436) (Mohanty & Swain, 2019). Οι αρχικές συνέπειες της έκρηξης των βιοκαυσίμων ήταν οι αιχμές των τιμών που διαδόθηκαν μέσω της παγκόσμιας αλυσίδας εφοδιασμού και επηρέασαν τα περισσότερα εμπορεύματα (de Gorter, Drabik & Just, 2015- McMichael, 2009).

Αυτές οι εκτοξεύσεις των τιμών προκάλεσαν ταραχές, πείνα, οικονομικές δυσκολίες και, σε ορισμένες χώρες, πολιτικές αναταραχές. Η εκτροπή σημαντικών ποσοτήτων υποτιθέμενης γεωργικής παραγωγής σε βιοκαύσιμα είναι μια διαταραχή που, ωστόσο, τελικά απορροφήθηκε από τη φυσική αλυσίδα εφοδιασμού. Τα εμπορεύματα έχουν πλέον σχεδόν επανέλθει στις τιμές τους πριν από την κορύφωση (OECD-FAO, 2016). Στα μοντέλα του FAO, τα βιοκαύσιμα θεωρούνται ζήτηση. Δηλαδή, μειώνουν τη διαθεσιμότητα, αλλά δεν συμβάλλουν στη διατροφή του πληθυσμού (εκτός από την περίπτωση που ορισμένα υπολείμματα τρέφονται στα ζώα). Κοιτάζοντας στο μέλλον, ο FAO υποθέτει περαιτέρω ότι τα βιοκαύσιμα θα συνεχίσουν να επεκτείνονται σε έκταση, με οροφή το 2020 (Alexandratos & Bruinsma, 2012, σ. 97). Η αιτιολόγηση της αντιμετώπισης των βιοκαυσίμων ως ζήτηση είναι ότι το βιοντίζελ και η βιοαιθανόλη είναι περιβαλλοντικά ωφέλιμα προϊόντα σκόπιμων πολιτικών επιλογών. Η θέση αυτή είναι εξαιρετικά αμφισβητήσιμη. Πρώτον, τα βιοκαύσιμα από φοινικέλαιο ή σόγια και η αιθανόλη από καλαμπόκι προκαλούν τεράστιες απώλειες βιοποικιλότητας. Επιπλέον, οι καθαρές εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου τους δεν παρέχουν κανένα όφελος ή είναι θετικές μόνο όταν μετρώνται σε βάθος εκατοντάδων ετών (π.χ. Germer & Sauerborn, 2008- Danielsen et al., 2009). Δεύτερον, η αιτιολόγηση της αναγκαιότητας είναι αμφίβολη, δεδομένου ότι η ανάπτυξη των πολιτικών για τα βιοκαύσιμα δεν καθοδηγήθηκε από τις ανησυχίες για το κλίμα, αλλά από πολύπλοκες συσσωρεύσεις συμφερόντων πίεσης που επιδιώκουν να αυξήσουν τη γεωργική ζήτηση ώστε να μπορούν να πουλήσουν περισσότερες εισροές (Baines, 2015- ActionAid, 2013). Το σημαντικό σημείο σχετικά με τις αγορές που καθοδηγούνται από τα λόμπι και όχι από την πραγματική ζήτηση, είναι ότι εάν η ζήτηση για τρόφιμα αυξανόταν, όπως αναμένεται, (και/ή οι τιμές των τροφίμων αυξάνονταν) το ενδιαφέρον για τα βιοκαύσιμα θα εξαφανιζόταν, επειδή το βασικό πολιτικό τους δέλεαρ είναι η στήριξη της ζήτησης (Baines, 2015). Με άλλα λόγια, η γη που αφιερώνεται στα βιοκαύσιμα είναι διαθέσιμη, αν χρειαστεί, για τη σίτιση των πληθυσμών, αλλά αυτή η ευκαιρία καθίσταται αόρατη όταν μοντέλα όπως το GAPS κατηγοριοποιούν τα βιοκαύσιμα ως ζήτηση. Οι ποσότητες τροφίμων που μετατρέπονται σε βιοκαύσιμα είναι πολύ σημαντικές. Για παράδειγμα, η ActionAid κατέληξε στο συμπέρασμα ότι οι χώρες της G8 (στις οποίες δεν περιλαμβάνεται η Βραζιλία) καταναλώνουν ετησίως αρκετά βιοκαύσιμα για να θρέψουν 441 εκατομμύρια ανθρώπους (ActionAid, 2013). Αν μετριόταν σήμερα, ο αριθμός αυτός θα ήταν αναμφίβολα πολύ μεγαλύτερος. Είναι περίεργο ότι οι μοντελιστές του FAO δεν ασχολούνται με την ηθική της εκτροπής των βιοκαυσίμων. Πρώτον, επειδή, σε έναν πεινασμένο κόσμο, το δίλημμα που εγείρεται από την εκτροπή των βιοκαυσίμων εις βάρος της διαθεσιμότητας τροφίμων είναι μάλλον προφανές (Chakrabortty, 2008), και δεύτερον, επειδή, σε άλλα σημεία της συζήτησης των μοντέλων τους, οι οικονομολόγοι του FAO παρεκκλίνουν από τις περιβαλλοντικές και ηθικές επιπτώσεις διαφόρων δράσεων, παραβιάζοντας έτσι την υποτιθέμενη μη-κανονική στάση τους (π.χ. Alexandratos & Bruinsma, 2012, σ. 131). Τρίτον, δεδομένου ότι η προϋπόθεση μοντέλων όπως το GAPS είναι ότι η αύξηση της παραγωγής αποτελεί ηθική επιταγή, γιατί δεν είναι εξίσου ηθικά προβληματικό να αφαιρείται από τη διαθεσιμότητα των τροφίμων με την καύση τους για τη μεταφορά; Οι μοντελοποιητές του FAO υπήρξαν και πάλι ασυνεπείς στην εφαρμογή της μη κανονιστικής προσέγγισης. Σε ένα επίπεδο, η αποτυχία του FAO να ενσωματώσει τα βιοκαύσιμα ως δυνητικές προμήθειες τροφίμων για εκατοντάδες εκατομμύρια ανθρώπους και αντ’ αυτού να τα ενσωματώσει στο μοντέλο του ως “ζήτηση” είναι ένα σφάλμα. Αλλά αντιπροσωπεύει επίσης μια ακόμη περίπτωση ασυνέπειας: το ανακάτεμα μέσα και έξω από τους κανονιστικούς τρόπους. Είναι σύμπτωση ότι οι οικονομολόγοι του FAO υιοθετούν μια ρητά κανονιστική στάση μόνο όταν αυτή ευθυγραμμίζεται με ισχυρές ομάδες συμφερόντων; Ταυτόχρονα, η εναλλαγή διευκολύνεται σε μεγάλο βαθμό από το γεγονός ότι το GAPS έχει ως υποκείμενο παράδειγμα την κανονιστική προσδοκία ότι η παραγωγή είναι πάνω απ’ όλα. Υπόθεση 2: Ότι τα σημερινά συστήματα γεωργικής παραγωγής είναι βελτιστοποιημένα για την παραγωγικότητα Σύμφωνα με τις στατιστικές του FAO, αν θέλαμε πραγματικά να μεγιστοποιήσουμε την παγκόσμια απόδοση, όπως μετριέται με βάση τις θερμίδες/στρέμμα ανά ημέρα, θα τρώγαμε όλοι γλυκοπατάτες (70×10(3) kcal/στρέμμα/ημέρα). Ή, αν ζούσαμε πιο μακριά από τον ισημερινό, πατάτες (54×10(3) kcal/ha/ημέρα) (FAO, http:// www.fao.org/docrep/t0207e/T0207E04.htm). Φυσικά, υπάρχουν λόγοι για τους οποίους δεν τρώμε μόνο αυτές τις καλλιέργειες. Οι λόγοι αυτοί κυμαίνονται από τα αγρονομικά οφέλη της αμειψισποράς μέχρι τις φυσικές και πολιτιστικές ανάγκες για μια ποικίλη διατροφή. Ωστόσο, οι αγρότες καλλιεργούν επίσης πολλές καλλιέργειες (όπως ο καφές και τα σταφύλια για το κρασί) που έχουν πολύ περιορισμένη ικανότητα να θρέψουν τους ανθρώπους. Κατά συνέπεια, η παγκόσμια γεωργία έχει τη δυνατότητα να αυξήσει σημαντικά την παραγωγικότητα μέσω της υποκατάστασης των καλλιεργειών. Αυτή η δυνατότητα υπάρχει μάλλον προφανώς στις ανεπτυγμένες χώρες, όπως οι Ηνωμένες Πολιτείες και η Ευρωπαϊκή Ένωση, όπου οι επιδοτήσεις και τα μονοπώλια της αγοράς είναι πολύ πιο ισχυροί οδηγοί της παραγωγής από ό,τι οι θερμίδες ή η διατροφή. Θα μπορούσε κανείς να υποθέσει, ωστόσο, ότι χώρες όπως το Μπαγκλαντές (του οποίου ο πληθυσμός των 160 εκατομμυρίων κατοικεί σε μια έκταση στο μέγεθος της πολιτείας της Νέας Υόρκης) θα μπορούσαν να είναι διαφορετικές. Το Μπαγκλαντές έχει μία από τις υψηλότερες πληθυσμιακές πυκνότητες στον κόσμο και ένα από τα υψηλότερα ποσοστά φτώχειας και επισιτιστικής ανασφάλειας.

Ωστόσο, αν και η απόδοση του σιταριού είναι περίπου η μισή από εκείνη του ρυζιού χειμερινής περιόδου στις συνθήκες του Μπαγκλαντές, η τιμή αγοράς του σιταριού είναι υψηλότερη και το κόστος των εισροών πολύ χαμηλότερο (J. Duxbury, προσωπική επικοινωνία). Ως εκ τούτου, οι αγρότες του Μπαγκλαντές καλλιεργούν σιτάρι σε 415.000 εκτάρια (FAOSTAT, 2017). Οι αγρότες αυτοί κυνηγούν τις αγορές και όχι τη διατροφή.

Αλλά ίσως η πιο κραυγαλέα περίπτωση υποδεέστερων διατροφικών επιδόσεων στη γεωργία είναι η κατανάλωση κρέατος. Ιστορικά, μεγάλο μέρος της παραγωγής κρέατος και γαλακτοκομικών προϊόντων εκμεταλλευόταν περιθωριακές εκτάσεις που ήταν λιγότερο κατάλληλες ή ακατάλληλες για άλλες μορφές καλλιέργειας. Όλο και περισσότερο, ωστόσο, ιδίως σε πολλές “ανεπτυγμένες” χώρες, καλλιεργείται προνομιακή γη για ζωοτροφές. Ακόμη και οι πιο αποτελεσματικοί μετατροπείς αυτής της τροφής (ψάρια και κοτόπουλα) αποδίδουν χειρότερη θερμιδική απόδοση ανά εκτάριο από τα λιγότερο θρεπτικά λαχανικά, ενώ το λιγότερο αποτελεσματικό (βοδινό κρέας) αποδίδει πάλι περίπου τέσσερις φορές λιγότερο (Cassidy et al., 2013). Έτσι, έχει υπολογιστεί ότι το βοδινό κρέας, σε ένα σύστημα εκτροφής, έχει απόδοση μετατροπής της τροφής, μετρούμενη σε θερμίδες, 3% (σε σύγκριση με το κοτόπουλο με 12%) (Cassidy et al., 2013). Είναι σαφές ότι αυτό συνεπάγεται μεγάλες ευκαιρίες υποκατάστασης, δεδομένου ότι περίπου το 35% της καλλιέργειας καλαμποκιού στις ΗΠΑ πηγαίνει στις ζωοτροφές (Baines, 2015). Παρά τις ποικίλες αυτές ευκαιρίες, η υποκατάσταση καλλιεργειών υψηλότερης απόδοσης από καλλιέργειες χαμηλότερης απόδοσης είναι μια δυνατότητα που παραμελείται από το GAPS. Αντίθετα, το GAPS επιτρέπει την υποκατάσταση προς την αντίθετη κατεύθυνση. Αυτό συμβαίνει όταν το GAPS επιτρέπει την υψηλότερη κατανάλωση κρέατος μετά την αύξηση του εισοδήματος. Η GAPS είναι επομένως και πάλι ασυνεπής. Η συνήθης αιτιολόγηση για να επιτραπεί αυτή η υποκατάσταση είναι η “καταναλωτική ζήτηση”. Καθώς οι πληθυσμοί γίνονται πλουσιότεροι, τρώνε “φυσιολογικά” περισσότερο κρέας, λέει η θεωρία. Με εξαίρεση τις χώρες που είναι κυρίως χορτοφάγοι, υπάρχει σίγουρα μια συσχέτιση μεταξύ πλούτου και κατανάλωσης κρέατος. Η προειδοποίηση που απαιτείται είναι ότι οι χώρες του ΟΟΣΑ δαπανούν 318 δισεκατομμύρια δολάρια ετησίως για γεωργικές επιδοτήσεις. Αυτές πηγαίνουν κατά συντριπτική πλειοψηφία για την υποστήριξη είτε του κρέατος είτε των βιοκαυσίμων (OECD, 2002). Σχεδόν τίποτα από αυτά δεν πηγαίνει στην επιδότηση φρούτων και λαχανικών. Κατά συνέπεια, “η δύναμη και η ελευθερία επιλογής που αποδίδεται στους καταναλωτές είναι αμφισβητήσιμες” και το ίδιο ισχύει και για οποιαδήποτε ευθεία προσδοκία ότι άλλα έθνη θα ακολουθήσουν στενά αυτή την πορεία, εκτός αν αποφασίσουν και αυτά να επιδοτήσουν την παραγωγή κρέατος (Rivera-Ferre, 2009). Πόσα επιπλέον τρόφιμα θα μπορούσαν να προκύψουν από τις υποκαταστάσεις καλλιεργειών που παραβλέπονται από το GAPS; Οποιοσδήποτε υπολογισμός είναι δύσκολος, καθώς πολλά εξαρτώνται από το ποια καλλιέργεια υποκαθίσταται και τι την αντικαθιστά. Η περίπτωση που έχει μελετηθεί πιο εντατικά είναι οι επιπτώσεις της κατανάλωσης κρέατος. Μια πρόσφατη εκτίμηση είναι ότι 4 δισεκατομμύρια επιπλέον άνθρωποι θα μπορούσαν να σιτιστούν αν τα ζώα απουσίαζαν από την παγκόσμια αλυσίδα ζωοτροφών (Cassidy et al., 2013). Ωστόσο, η μελέτη αυτή δεν υποκατέστησε την εκτροφή ζώων με την πιο θερμιδογόνο καλλιέργεια. Αξίζει να σημειωθεί ότι το συμπέρασμα αυτό υπέθεσε σε μεγάλο βαθμό πρότυπα εκτροφής και κατανάλωσης δυτικού τύπου. Συνεπώς, δεν έχει εφαρμογή στα μέρη του κόσμου όπου επικρατούν νομαδικά και ημινομαδικά συστήματα. Ένας άλλος τύπος υποκατάστασης είναι η αυξανόμενη χρήση των μικτών καλλιεργειών, των αγροοικολογικών συστημάτων παραγωγής και της γεωργίας διατήρησης. Αυτά μπορούν να αυξήσουν περαιτέρω τις αποδόσεις πέρα από τις μονοκαλλιέργειες που υποθέτει το GAPS, μερικές φορές δραματικά (Sampson, 2018- Kassam et al., 2009). Το 2015/16, η γεωργία διατήρησης καταλάμβανε περίπου 180 εκατομμύρια εκτάρια καλλιεργήσιμων εκτάσεων παγκοσμίως και από το 2008/09 έχει επεκταθεί κατά πάνω από 10 εκατομμύρια εκτάρια ετησίως (Kassam et al., 2018). Εν κατακλείδι, τα μοντέλα γενικά (και όχι μόνο η ΓΑΠΣ) αγνοούν σαφείς ευκαιρίες για υποκαταστάσεις καλλιεργειών που έχουν τη δυνατότητα να θρέψουν πολλά δισεκατομμύρια ανθρώπους. Παραδοχή 3: Η ύπαρξη μέγιστων “δυνατοτήτων απόδοσης” Μια σημαντική παραδοχή που συναντάται στο GAPS και σε άλλα μοντέλα είναι η χρήση της έννοιας του “δυναμικού απόδοσης”. Το δυναμικό απόδοσης περιγράφει τη θεωρία ότι οι καλλιέργειες έχουν ένα γενετικό ανώτατο όριο απόδοσης πέρα από το οποίο τα συστήματα καλλιέργειας (που συνήθως προβλέπονται ως εισροές λιπασμάτων ή χημικών) δεν μπορούν να τις ανυψώσουν. Λόγω αυτού του ανώτατου ορίου, το GAPS υποθέτει ότι η αύξηση της παραγωγικότητας μπορεί να προέλθει μόνο με έναν από τους δύο τρόπους. Είτε σιγά-σιγά μέσω μακροχρόνιων ερευνητικών και αναπαραγωγικών προσπαθειών που αυξάνουν το δυναμικό απόδοσης κάθε καλλιέργειας, είτε, εναλλακτικά, πείθοντας τους αγρότες που χρησιμοποιούν “μη βέλτιστους” σπόρους ή μεθόδους και συνεπώς λειτουργούν πολύ κάτω από αυτό το ανώτατο όριο να προσεγγίσουν το τρέχον δυναμικό απόδοσης. Έτσι, το δυναμικό απόδοσης κατέχει εξέχουσα θέση στο GAPS. Ο FAO δηλώνει αυτή την παραδοχή σε πολλά σημεία, π.χ: “Υπάρχει η συνειδητοποίηση ότι οι πιθανότητες μιας νέας Πράσινης Επανάστασης ή εφάπαξ κβαντικών αλμάτων στις αποδόσεις, είναι πλέον μάλλον περιορισμένες” (Alexandratos & Bruinsma, 2012, σ. 125). Ωστόσο, αυτές οι δυνατότητες απόδοσης είναι μόνο θεωρητικές. Δεν έχει αποδειχθεί η ύπαρξή τους και μπορεί να μην υπάρξουν. Ίσως το κορυφαίο παράδειγμα είναι το ρύζι, η σημαντικότερη καλλιέργεια στον κόσμο. Το δυναμικό απόδοσης του ρυζιού εκτιμάται κατά κανόνα σε 8-10 τόνους ανά εκτάριο (Peng et al., 1999).

Τέτοιες υψηλές αποδόσεις υποτίθεται ότι προκύπτουν μόνο υπό γεωπονικές συνθήκες με πολύ υψηλές εισροές λιπασμάτων και χημικών ουσιών και με ιδανικά καθεστώτα εδάφους και άρδευσης. Ωστόσο, το παγκόσμιο ρεκόρ παραγωγής ρυζιού είναι 22,4 τόνοι (Diwakar et al., 2012). Αυτό το ρεκόρ επιτεύχθηκε με λίγες εισροές από έναν αγρότη που χρησιμοποίησε μια μέθοδο που ονομάζεται Σύστημα Εντατικοποίησης του Ρυζιού (SRI). Αυτό που συνεπάγεται αυτό το ρεκόρ, και η έρευνα SRI που έχει αξιολογηθεί από ομοτίμους το υποστηρίζει, είναι ότι το ρύζι είναι πολύ κάτω από το υποτιθέμενο δυναμικό απόδοσης του όταν καλλιεργείται υπό τυπικές “βέλτιστες” συνθήκες (ή ότι το δυναμικό απόδοσης δεν έχει καμία σημασία στον πραγματικό κόσμο) (Kassam et al., 2011- Taylor & Bhasme, 2019). Η επίπτωση των αποδόσεων που επιτυγχάνονται από την SRI είναι ότι οι βιώσιμες αποδόσεις και η παραγωγικότητα υπερβαίνουν κατά πολλαπλάσια ποσοστά τις αποδόσεις και την παραγωγικότητα που υποθέτουν όλα τα ποσοτικά παγκόσμια μοντέλα. Δεδομένου ότι οι θεωρητικές δυνατότητες απόδοσης συνήθως σπάνια επιτυγχάνονται στις πραγματικές εκμεταλλεύσεις, οι 22,4 τόνοι αντιπροσωπεύουν στην πράξη έναν δυνητικό τριπλασιασμό των αποδόσεων σε σχέση με τις τυπικές προσδοκίες. Οι μέθοδοι SRI έχουν εφαρμοστεί και σε άλλες καλλιέργειες, δίνοντας και πάλι σημαντικές βελτιώσεις στις αποδόσεις (Abraham et al., 2014). Το 2013, η SRI εκτιμήθηκε ότι είχε 9,5 εκατομμύρια επαγγελματίες (Uphoff, 2017). Μέχρι το 2019 ο αριθμός αυτός είχε τουλάχιστον διπλασιαστεί (N. Uphoff, προσωπική επικοινωνία). Με την αποδοχή της έννοιας του δυναμικού απόδοσης και την αγνόηση της SRI, τα ποσοτικά μοντέλα παραβλέπουν μια από τις πιο ταχέως εξαπλούμενες εξελίξεις στη γεωργία (Stoop et al., 2017). Δεδομένου ότι το ρύζι είναι το βασικό τρόφιμο του μισού πλανήτη (3,5 δισεκατομμύρια άνθρωποι), μπορεί εύκολα να εκτιμηθεί ότι ένας τριπλασιασμός των αποδόσεων, ιδίως δεδομένου ότι η SRI είναι μια πιο βιώσιμη μέθοδος, αντιπροσωπεύει τη δυνατότητα να θρέψει ίσως άλλα 7 δισεκατομμύρια ανθρώπους (Fageria, 2007). Υπόθεση 4: Η παγκόσμια παραγωγή τροφίμων είναι περίπου ίση με την παγκόσμια κατανάλωση τροφίμων. Σε αντίθεση με τους περισσότερους τομείς της οικονομίας, η γεωργική παραγωγή μπορεί να υπερβαίνει την κατανάλωση σε παγκόσμια ή τοπική κλίμακα. Αν πάρουμε ως παράδειγμα τα δημητριακά (σιτάρι, ρύζι, κριθάρι, κεχρί, σόργο και βρώμη), η υπερπαραγωγή παρατηρείται ακόμη και σε πυκνοκατοικημένες χώρες όπως η Ινδία και η Κίνα. Το 2017, ο FAO υπολόγισε τα παγκόσμια αποθέματα δημητριακών σε 762 εκατομμύρια τόνους- αυτό συμβαίνει επί συνολικής παγκόσμιας παραγωγής δημητριακών (το 2017) 2595 εκατομμυρίων τόνων (FAOSTAT). Τα αποθέματα αυτά αποτελούν μια ασφάλιση κατά των καταστροφών. Ωστόσο, αυτοί οι 762 εκατομμύρια τόνοι αντιπροσωπεύουν επίσης ένα πλεόνασμα προσφοράς έναντι της παγκόσμιας ζήτησης. Μια σημαντική ιδιότητα αυτών των αποθεμάτων είναι η φθαρτότητά τους. Ανάλογα με το κλίμα, την ποιότητα της αποθήκευσης και το είδος της καλλιέργειας, μπορεί να σαπίσουν ή να φαγωθούν από τρωκτικά ή έντομα- έτσι, ακόμη και αν τα αποθέματα δεν αναπτύσσονται, οι καλλιέργειες μπορεί να εισέρχονται σε αυτά με υψηλό ρυθμό. Η δεύτερη σχετική ιδιότητα των αποθεμάτων είναι ότι, εάν υπάρχουν πολλαπλές συγκομιδές ανά έτος, οι ποσότητες των χαμένων αποθεμάτων μπορεί να αντιπροσωπεύουν πολλαπλάσια της ποσότητας σταθερής κατάστασης μιας ετήσιας αποθήκης. Για παράδειγμα, εάν το 33% κάθε σοδειάς ρυζιού χάνεται στην αποθήκη και υπάρχουν τρεις περίοδοι αποθήκευσης ρυζιού, που αντιστοιχούν σε τρεις συγκομιδές, τότε το 100% του ετήσιου συνολικού αποθέματος χάνεται, στην πραγματικότητα, κάθε χρόνο. Συνέπεια αυτών των ιδιοτήτων είναι ότι είναι πολύ σημαντική η καταμέτρηση των ποσοτήτων που εισέρχονται στα αποθέματα, δεδομένου ότι, αν χρειαστούν, είναι διαθέσιμες προς χρήση. Ακόμη και αν αποθηκεύονται καλά, τα αποθέματα τελικά υποβαθμίζονται. Στην Κίνα, τα αποθέματα σιταριού θεωρούνται από τους αναλυτές ότι διαρκούν κατά μέγιστο 3-4 έτη και κατά μέσο όρο 2 έτη. Για το λόγο αυτό, η Κίνα, η οποία είναι ένας από τους μεγαλύτερους κατόχους αποθεμάτων ρυζιού και σιταριού, ξεκίνησε μια πολιτική βιοκαυσίμων για την κατανάλωση των πλεονασματικών αποθεμάτων σιταριού. Αυτό έχει αυξηθεί σταθερά και σήμερα παράγει 845 εκατομμύρια γαλόνια αιθανόλης ετησίως (Mohanty & Swain, 2019). Παρά το πρόγραμμα αυτό, τα κινεζικά αποθέματα σιταριού εξακολουθούν να αυξάνονται. Αυτό τελικά σημαίνει ότι είναι σημαντικό να κατανοήσουμε πόσο εισέρχεται στα αποθέματα κάθε χρόνο. Δυστυχώς, για σκοπούς μοντελοποίησης, ο FAO υποθέτει ότι: “Σε παγκόσμιο επίπεδο η παραγωγή ισούται με την κατανάλωση” (Alexandratos & Bruinsma, 2012- βλ. επίσης FAO, 2001). Η υπόθεση αυτή επαναδιατυπώνεται στην περιγραφή του GAPS του 2016: “Το μοντέλο υποθέτει μια κλειστή παγκόσμια οικονομία, έτσι ώστε στο τέλος κάθε περιόδου προσομοίωσης η παγκόσμια ζήτηση να ισούται με την προσφορά” (Kavalleri et al., 2016). Οι ποσότητες που εισέρχονται στα αποθέματα υπολογίζονται, αλλά μόνο ως διαφορά μεταξύ των αποθεμάτων έναρξης και των αποθεμάτων λήξης (FAO, 2001). Το καθαρό αποτέλεσμα είναι να αγνοούνται οι απώλειες λόγω εντόμων, μούχλας, τρωκτικών και ηλικίας. Ο απλός τρόπος για να δείξουμε πώς αυτή η μέθοδος αγνοεί τα απολεσθέντα και υποβαθμισμένα αποθέματα είναι να επεξεργαστούμε ένα παράδειγμα. Εάν 762 εκατομμύρια τόνοι ήταν η ποσότητα που υπήρχε στο απόθεμα την 1η Ιανουαρίου και όλη αυτή η ποσότητα χάθηκε από αρουραίους και έντομα το επόμενο έτος και στη συνέχεια ολόκληρη η ποσότητα αντικαταστάθηκε το επόμενο έτος, η μέθοδος καταμέτρησης του FAO δεν θα κατέγραφε καμία αλλαγή στα αποθέματα και καμία προσθήκη στα αποθέματα. Δηλαδή, θα φαινόταν ότι τίποτα δεν είχε εισέλθει στα αποθέματα, παρόλο που στην πραγματικότητα είχαν εισέλθει 762 εκατομμύρια τόνοι. Πόσο από την παγκόσμια προσφορά σιτηρών χάνεται στις αποθήκες;

Η εκτίμηση των μετασυλλεκτικών απωλειών είναι δύσκολη και φαίνεται να αποτελεί χαμηλή προτεραιότητα. Επιπλέον, πολλές εκτιμήσεις δεν ισχύουν κατ’ ανάγκη για τα αποθέματα αλλά μάλλον για τη μετασυλλεκτική περίοδο εν γένει. Ο FAO εκτιμά ότι οι απώλειες μετά τη συγκομιδή στις χώρες χαμηλού-μεσαίου εισοδήματος είναι περίπου 6,4% για τα δημητριακά. Οι περισσότερες εκτιμήσεις για τις απώλειες στα δημητριακά και τα όσπρια είναι πολύ υψηλότερες, αλλά και εξαιρετικά μεταβλητές και αναγνωρίζουν μεγάλη αβεβαιότητα (Boxall, 2001- Kumar & Kalita, 2017- Sharon et al., 2014). Οι εκτιμήσεις περιλαμβάνουν 20%-30% για τον αραβόσιτο στην Αφρική (Tefera et al., 2011)- 12% και 44% για τον αραβόσιτο στα υψίπεδα του Δυτικού Καμερούν κατά τους πρώτους 6 μήνες της αποθήκευσης (Tapondjou et al., 2002)- 11%-17% για το ρύζι στην Ινδία, χωρίς να υπολογίζεται η αποθήκευση (Alavi et al., 2012)- και 35% για το ρύζι στην Ινδία (Scrimshaw, 1978). Ορισμένες αναφορές εκτιμούν πολύ υψηλά επίπεδα, για παράδειγμα, 59% μετά από 90 ημέρες στην υποσαχάρια Αφρική (Kumar & Kalita, 2017). Συνεπώς, τα στοιχεία του FAO για τις απώλειες μετά τη συγκομιδή βρίσκονται πολύ χαμηλά, ιδίως δεδομένου ότι η αποθήκευση θεωρείται συχνά το στάδιο της μεγαλύτερης υποβάθμισης (Kumar & Kalita, 2017). Θα μπορούσαμε να πούμε ότι το GAPS κάνει δύο λάθη που αλληλοεξουδετερώνονται για να εξισορροπήσει το μοντέλο. Αγνοεί τι εισέρχεται στα αποθέματα (εκτός αν αυτά αλλάζουν) και αγνοεί τις απώλειες εντός αυτών. Αυτό είναι καλό από την άποψη της δημιουργίας ενός κλειστού μοντέλου, αλλά η σημασία των σφαλμάτων για τους σκοπούς της εκτίμησης της διαθεσιμότητας τροφίμων είναι δυνητικά πολύ μεγάλη: υπάρχει ένα μη καταμετρημένο ετήσιο πλεόνασμα παραγωγής, το οποίο χάνεται στην αποθήκευση, αλλά είναι διαθέσιμο για την κάλυψη της μελλοντικής ζήτησης. Για να το πούμε με μαλθουσιανούς όρους, ο πληθυσμός βρίσκεται κάτω από την τρέχουσα παραγωγή και ο πληθυσμός (τουλάχιστον η ζήτηση) έχει την πολυτέλεια να αυξηθεί πριν εξισωθούν τα δύο. Αυτό δεν σημαίνει ότι τα αποθέματα και τα αποθεματικά είναι ανεπιθύμητα ή περιττά, αλλά σημαίνει ότι πιθανότατα υπάρχει ένα πολύ σημαντικό μη αναγνωρισμένο κενό. Οι τρέχουσες εκτιμήσεις τόσο για τα αποθέματα όσο και για τις απώλειες αποθεμάτων είναι εξαιρετικά αβέβαιες. Ωστόσο, αν δεχτούμε τους αριθμούς του στην ονομαστική τους αξία, τότε ο FAO υποεκτιμά τρόφιμα που ισοδυναμούν με τις ανάγκες σε δημητριακά ίσως 1-2 δισεκατομμυρίων ανθρώπων, ακόμη και χωρίς να υπολογίζονται οι απώλειες των πιο ευπαθών (μη δημητριακών) καλλιεργειών. Συνοπτικά, οι τέσσερις παραδοχές που συζητήθηκαν εδώ δημιουργούν την ακόλουθη εκτίμηση των επιπλέον δυνητικά διαθέσιμων τροφίμων (πέραν των εκτιμήσεων του GAPS του FAO). Υπόθεση 1: 500 εκατομμύρια- υπόθεση 2: 4 δισεκατομμύρια- υπόθεση 3: 7 δισεκατομμύρια- υπόθεση 4: 1-2 δισεκατομμύρια. Το συνολικό άθροισμα (12,5 δισεκατομμύρια) είναι σίγουρα ένα χαμηλό ποσοστό, διότι η υπόθεση 1 υποεκτιμά τα σημερινά βιοκαύσιμα επειδή τα δεδομένα της είναι παλιά- η υπόθεση 2 περιλαμβάνει μόνο την αντικατάσταση του κρέατος από καλλιέργειες και όχι τις καλλιέργειες με υψηλότερες θερμίδες από καλλιέργειες με χαμηλότερες θερμίδες (επειδή δεν υπάρχουν μελέτες)- και η υπόθεση 3 περιλαμβάνει μόνο το ρύζι, ενώ η SRI υποδηλώνει ότι και άλλα ανώτατα όρια απόδοσης μπορεί να είναι παρόμοια λανθασμένα. Παρ’ όλα αυτά, τα πλεονάζοντα τρόφιμα για 12,5 δισεκατομμύρια ανθρώπους είναι μια πολύ μεγάλη υποεκτίμηση.

— 5.3 Για ποιο λόγο υπάρχουν μοντέλα;

Η προηγούμενη συζήτηση τόνισε ότι τα ποσοτικά μοντέλα, όπως το GAPS του FAO, βασίζονται σε μεγάλο βαθμό σε αμφισβητήσιμες παραδοχές. Συνοψίζοντας εν συντομία, πρώτον, το GAPS δεν λαμβάνει επαρκώς υπόψη του τη δυνατότητα υποκατάστασης των υψηλότερα αποδοτικών ειδών τροφίμων με χαμηλότερης απόδοσης. Δεύτερον, η GAPS παραμελεί ότι τα τρόφιμα μπορούν και θα καλλιεργηθούν αντί για βιοκαύσιμα, εάν χρειαστεί. Τρίτον, το GAPS περιέχει αδικαιολόγητα χαμηλές προσδοκίες για τις επιτεύξιμες αποδόσεις των υφιστάμενων καλλιεργειών, ιδίως του ρυζιού, το οποίο είναι το βασικό τρόφιμο του μισού παγκόσμιου πληθυσμού. Τέταρτον, το GAPS παραμελεί τα ετήσια πλεονάσματα που χάνονται στην αποθήκευση. Σε αυτή την κριτική του GAPS και των συναφών διατροφικών μοντέλων θα πρέπει να προστεθεί η κριτική του Thomas Hertel, ο οποίος υποστήριξε ότι ο FAO έχει υποτιμήσει τη δυνατότητα αύξησης της διαθεσιμότητας τροφίμων με τις τιμές (Hertel, 2011). Έτσι, η ασυμφωνία που προκάλεσε τη συγγραφή αυτού του κεφαλαίου, η οποία ήταν μεταξύ των μακροπρόθεσμων (μειούμενων) παγκόσμιων τιμών που καταδεικνύουν την αυξανόμενη υπερπαραγωγή και των ποσοτικών μοντέλων που προβλέπουν τη διαφαινόμενη έλλειψη, μπορεί εύκολα να επιλυθεί. Τα μοντέλα είναι ελαττωματικά. Υποτιμούν την πραγματική ή δυνητική προσφορά και υπερβάλλουν στη ζήτηση. Τα ποσοτικά μοντέλα στην επιστήμη, στην τεχνολογία και στα οικονομικά δεν ήταν ποτέ πιο δημοφιλή (Porter, 1995). Για να εξηγηθεί αυτή η άνοδος, έχουν προκύψει δύο διαφορετικές σχολές σκέψης. Η συνήθης εξήγηση είναι ότι τα ποσοτικά μοντέλα είναι αντικειμενικές προσεγγίσεις της πραγματικότητας που έχουν επικρατήσει περισσότερο επειδή, με τους υπολογιστές και άλλες εξελίξεις, έχουν γίνει προοδευτικά πιο ισχυρά και πιο χρήσιμα εργαλεία.

Η δεύτερη, αντίπαλη, εξήγηση είναι ότι η άνοδος αυτών των μοντέλων οφείλεται στη χρησιμότητά τους ως προσχήματα αντικειμενικότητας. Όπως έγραψε ο Βρετανός επιστήμονας Lancelot Hogben το 1933, επιτρέπουν τη δυνατότητα “να κρύβονται υποθέσεις που δεν έχουν καμία πραγματική βάση πίσω από μια εντυπωσιακή πρόσοψη άψογης άλγεβρας”.

(Μια άλλη διατύπωση αποδίδεται στον οικολογικό μοντελιστή Dick Levins: “Όλα τα ποσοτικά μοντέλα είναι μεταμφιεσμένα ποιοτικά μοντέλα”). Με αυτόν τον τρόπο, τα μοντέλα μπορούν να λειτουργήσουν ως προπέτασμα καπνού (μεταμφίεση) για συνειδητές ή ασυνείδητες θεσμικές προκαταλήψεις και στόχους. Σύμφωνα με τα λόγια του Theodore Porter: “Η ποσοτικοποίηση είναι ένας τρόπος λήψης αποφάσεων χωρίς να φαίνεται ότι αποφασίζεις” (Porter, 1995). Η συνήθης εξήγηση της ανόδου της μοντελοποίησης είναι σίγουρα εσφαλμένη, τουλάχιστον εν μέρει. Κάθε μοντελοποίηση είναι μια υποχώρηση από την πραγματικότητα, στην οποία η πολυπλοκότητα ανάγεται σε ομοιομορφία και οι ποιότητες σε ποσότητες. Κατά τη μείωση των δεδομένων και την απλούστευση των αλληλεπιδράσεων, πρέπει να γίνουν επιλογές. Ίσως πουθενά αλλού σε όλη την ποσοτική μοντελοποίηση η απλούστευση δεν είναι πιο προβληματική από ό,τι σε μια αναπαράσταση του διατροφικού συστήματος, τα συστατικά μέρη του οποίου έχουν βιολογικό, κλιματικό, υδρολογικό, οικονομικό και κοινωνικό χαρακτήρα, δηλαδή είναι ασυμβίβαστα. Έτσι, οι μοντελοποιητές έρχονται αναπόφευκτα αντιμέτωποι με δύσκολες επιλογές σχετικά με το ποιοι από τους μυριάδες πιθανούς συντελεστές θα συμπεριληφθούν και ποιοι θα αποκλειστούν. Κατά τον ίδιο τρόπο, πρέπει να επινοήσουν τρόπους μαθηματικής απλοποίησης της πιθανής φύσης των μεταξύ τους σχέσεων. Οι επιλογές αυτές αποτελούν προκλήσεις για την αντικειμενικότητα. Ένα καλό παράδειγμα αυτού του προβλήματος αντικειμενικότητας όπως εφαρμόζεται στα μοντέλα τροφίμων είναι το χρονικό πλαίσιο της ετήσιας λογιστικής του FAO. Το γεωργικό έτος διαρκεί από τις αρχές Ιανουαρίου έως το τέλος Δεκεμβρίου (FAO, 2001). Είναι έτσι βαθμονομημένο στις ανάγκες της Ευρώπης και της Βόρειας Αμερικής και όχι σε εκείνες του Νοτίου Ημισφαιρίου ή των τροπικών περιοχών. Η επιλογή αυτή αποτελεί παράδειγμα για το πώς οι αξίες της Δύσης, αλλά και του διεθνούς εμπορίου και της χρηματοδότησης είναι διακριτικά παρούσες σε όλα αυτά τα μοντέλα εις βάρος των πολύ λιγότερο προβεβλημένων ή μετρήσιμων προτεραιοτήτων των φτωχότερων χωρών (κυρίως του Νότου και των τροπικών), τα συμφέροντα των οποίων ισχυρίζονται ότι εξυπηρετούν αυτά τα μοντέλα. Ο ισχυρισμός ενός αντικειμενικού μοντελοποιητή είναι επομένως αβάσιμος. Αυτό δεν σηµαίνει ότι όλα τα µοντέλα είναι απαραίτητα άχρηστα. Προτείνει όμως να θέσουμε ένα πιο λεπτό ερώτημα σχετικά με την καλή πίστη και την ανιδιοτέλεια των συγγραφέων και των χρηματοδοτών τους: Τι μέτρα λαμβάνουν οι κατασκευαστές τέτοιων μοντέλων για να ελαχιστοποιήσουν το ενδεχόμενο ασυνείδητης προκατάληψης; Από αυτή την άποψη δεν είναι καθησυχαστικό το γεγονός ότι ο FAO ισχυρίζεται ότι βασίζεται “όσο το δυνατόν περισσότερο” σε εσωτερικούς εμπειρογνώμονες (Alexandratos & Bruinsma, 2012). Ούτε το γεγονός ότι ο FAO παρουσιάζει τα δεδομένα του με έναν υπονοούμενο υψηλό βαθμό εμπιστοσύνης, ιδίως σε εξέχοντα φόρουμ (π.χ. Diouf, 2008, όπως αναφέρεται στο Tomlinson, 2011). Εν τω μεταξύ, οι αναφορές στα έγγραφα του FAO στις παραδοχές, τους περιορισμούς και τις αβεβαιότητες είναι αραιές και παραπέμπονται στις μεσαίες σελίδες ή στις πίσω σελίδες ή στα παραρτήματα. Μερικές φορές αυτές εκεί μέσα ακόμη και προεξοφλούνται χωρίς εξήγηση (Reilly & Willenbockel, 2010- Wise, 2013). Τρίτον, οι συχνές μετατοπίσεις στην κανονιστική γλώσσα (του “θα έπρεπε”) και πάλι πίσω από τον FAO στις διαδοχικές εκθέσεις του υποδηλώνουν και πάλι ότι υπάρχουν θεσμικές προτιμήσεις αλλά δεν είναι καλά διαχειρίσιμες. Ίσως η πιο διδακτική διατύπωση του ερωτήματος της ανιδιοτέλειας είναι να ρωτήσουμε (έστω και ρητορικά): Εάν τα μοντέλα του έδιναν απαντήσεις διαμετρικά αντίθετες από αυτές που παρουσίαζε (π.χ. ότι η παροχή τροφής ήταν επαρκής), θα τα υποστήριζε ο FAO;

— 5.3.1 Συγκρούσεις συμφερόντων εν μέσω της επισιτιστικής κρίσης

Το ερώτημα αυτό οδηγεί στην εξέταση αυτού που είναι το πιο αξιοσημείωτο σχετικά με τις τέσσερις αμφισβητήσιμες υποθέσεις που εντοπίστηκαν σε αυτό το κεφάλαιο, ότι δηλαδή δεν είναι ουδέτερες ως προς τα αποτελέσματά τους. Καθεμία έχει ως συνέπεια είτε την υπερβολή της ζήτησης είτε την υποεκτίμηση της προσφοράς, είτε στο παρόν είτε στο μέλλον. Έτσι, όλες χρησιμεύουν στην υπερβολή ενός μαλθουσιανού σεναρίου. Το ίδιο ισχύει και για την υπόθεση που σημειώνει ο Hertel, ότι ο FAO δεν λαμβάνει δεόντως υπόψη του τις επιπτώσεις των τιμών στην παραγωγή (Hertel, 2011). Και αυτή υποεκτιμά τη μελλοντική προσφορά τροφίμων. Μαζί η επίδραση ανέρχεται στις ανάγκες σε τρόφιμα, κατ’ ελάχιστο, πολλών δισεκατομμυρίων ανθρώπων. Μια πιθανή εξήγηση για τη μαλθουσιανή υπερβολή είναι ότι ο FAO, όπως και σχεδόν κάθε μεγάλος οργανισμός στο σύμπλεγμα τροφίμων/ακαδημαϊκού/φιλανθρωπικού χαρακτήρα, έχει σύγκρουση συμφερόντων. Εάν δεν υπήρχε η απειλή μιας επισιτιστικής κρίσης κάποιου είδους, ο θεσμικός λόγος ύπαρξης του FAO (σύνθημα: Fiat Panis) θα εξαφανιζόταν. Επιπλέον, δεδομένων αυτών των συγκρούσεων, ορισμένες παραλλαγές της επισιτιστικής κρίσης είναι σαφώς προτιμότερες, από την άποψη του FAO, από άλλες. Εάν θεσμοί όπως ο FAO, το IFPRI ή η Παγκόσμια Τράπεζα διατύπωναν τα προβλήματα της γεωργίας ως προερχόμενα κυρίως από την κακή κατανομή της γης, τα δημοκρατικά ελλείμματα, τη φτώχεια ή την υπερβολική δύναμη των αγροτικών επιχειρήσεων, θα ερχόντουσαν σε σύγκρουση με τις αγροτικές επιχειρήσεις, τις κυβερνήσεις και τους πλούσιους γαιοκτήμονες, τους ίδιους δηλαδή που, άμεσα ή έμμεσα, χρηματοδοτούν ή ελέγχουν αυτούς τους θεσμούς. Είναι πολύ πιο ασφαλές, πολιτικά, να αποδίδεται η ευθύνη για την πείνα στην έλλειψη παραγωγής- δηλαδή στους αγρότες (Food First, 2016- Sampson, 2018).

Σε αυτό το πλαίσιο, είναι χρήσιμο να υπενθυμίσουμε τις φαινομενικά παραμελημένες προβλέψεις των ίδιων των μοντέλων του FAO ότι η αύξηση της παραγωγής τροφίμων θα είχε μικρή επίδραση στον αριθμό των ανθρώπων που πεινούν (Alexandratos & Bruinsma, 2012- Bruinsma, 2003). Η πρόβλεψη αυτή επαληθεύτηκε. Το 2018, παρόλο που η παραγωγή τροφίμων αυξήθηκε στη συνέχεια και οι τιμές των τροφίμων μειώθηκαν, ο αριθμός των υποσιτιζόμενων αυξήθηκε σε 821 εκατομμύρια. Αν ο FAO θέλει να λύσει το πρόβλημα της πείνας, το ίδιο του το μοντέλο τους λέει να κοιτάξουν αλλού από την αύξηση της παραγωγής. Αυτό είναι ένα εξαιρετικά επιζήμιο εύρημα για μοντέλα, όπως το GAPS, με μια παραγωγιστική προϋπόθεση. Ωστόσο, 17 χρόνια μετά το 2003 ο FAO εξακολουθεί να στοχεύει στην παραγωγικότητα, όπως και σχεδόν κάθε σημαντικός φορέας και φιλανθρωπική προσπάθεια για την επισιτιστική ασφάλεια (Food First, 2016).

— 5.3.2 Τελικές σκέψεις

Μια ομάδα συμφερόντων επωφελείται ιδιαίτερα από την προκατάληψη μοντέλων όπως το GAPS στο ζήτημα της παραγωγικότητας. “Τρέφοντας τον κόσμο” είναι το κύριο κόλπο δημοσίων σχέσεων της διεθνούς αγροτικής βιομηχανίας. Μόνο οι αγροτικές επιχειρήσεις έχουν τις αποδόσεις για να σώσουν τους φτωχούς και τους πεινασμένους, είναι ο ισχυρισμός τους (Peekhaus, 2010- Stone & Glover, 2011). Εάν η αφήγηση της έλλειψης είναι αληθινή, ο ισχυρισμός αυτός είναι ισχυρός. Μετατρέπει τη γεωργία σε ηθικό ζήτημα (Dibden et al., 2013- Latham, 2015). Τα φυτοφάρμακα, οι γενετικά τροποποιημένοι οργανισμοί (ΓΤΟ) και οι μονοκαλλιέργειες μπορεί να έχουν αρνητικές συνέπειες, λέει η αφήγηση, αλλά αποτελούν την αναγκαία εναλλακτική λύση στην πείνα. Η μοναδική εναλλακτική λύση, κατά συνέπεια, είναι απλώς μια πολυτέλεια για τους προνομιούχους και δεν ενδιαφέρει τους υπεύθυνους χάραξης πολιτικής. Εναλλακτικά, αν η έλλειψη είναι ένας μύθος, τότε όλα τα φυτοφάρμακα ψεκάζονται και όλοι οι ΓΤΟ υπάρχουν, αποκλειστικά για το κέρδος. Η καταστροφή της οικοσφαίρας, η οποία γίνεται σε μεγάλο βαθμό για χάρη της γεωργίας, αποτελεί ουσιαστικά σπατάλη (IAASTD, 2009- IPBES, 2019). Το διακύβευμα είναι υψηλό.

Οι αγροτικές επιχειρήσεις στέκονται ή πέφτουν σε αυτό το σημείο. Ο λόγος, όπως έχει υποστηρίξει ο George Lakoff, είναι ότι οι άνθρωποι σκέφτονται και ενεργούν με ηθικούς όρους. Επιθυμούν να θεωρούν τον εαυτό τους ως “καλό” (Lakoff, 2004). Έτσι, η εστίαση των ποσοτικών μοντέλων στην παραγωγικότητα, η οποία ισχυρίζεται μια ηθική ουσία, είναι ένα δώρο για την αγροβιομηχανία, αφού, για να είναι αποτελεσματική, ένα αξιόπιστο τρίτο μέρος πρέπει να νομιμοποιήσει την αφήγηση περί έλλειψης. Έτσι, ενώ έχουν καταβληθεί πολύ σημαντικές προσπάθειες και έχει δοθεί μεγάλη προσοχή στη δημιουργία των GAPS και άλλων μοντέλων που είναι αφιερωμένα στην εκτίμηση και πρόβλεψη της παγκόσμιας γεωργικής ζήτησης και παραγωγής, παραμένει ουσιαστικά καμία σαφής απόδειξη ότι η έλλειψη παραγωγικότητας παίζει καθοριστικό ρόλο στην επιδημία πείνας που υποτίθεται ότι τα υποκινεί (Lappé & Collins, 2015- Sen, 1981). Αντίθετα, υπάρχουν άφθονες, ακόμη και συντριπτικές, αποδείξεις ότι η γεωργία, και ιδίως οι βιομηχανικές μονοκαλλιέργειες, πρέπει να αναπροσαρμοστούν ώστε να γίνουν πιο φιλικές προς τα οικοσυστήματα και πιο ωφέλιμες για τα άτομα και τις κοινότητες που μας τρέφουν (HLPE, 2013- IAASTD, 2009). Αυτό δεν θα συμβεί, ωστόσο, αν δεν παραμεριστεί η αφήγηση της έλλειψης. Η ανάγκη να ακολουθηθεί μια εναλλακτική πορεία αναγνωρίζεται κατά τόπους από τους μοντελιστές του FAO. Στον πρόλογο της τελευταίας μεγάλης έκθεσης μοντελοποίησης του FAO, Το μέλλον των τροφίμων και της γεωργίας: Εναλλακτικές πορείες έως το 2050, αναφέρει: “Απαιτούνται ταχείες και στοχευμένες δράσεις για να διασφαλιστεί η βιωσιμότητα των συστημάτων διατροφής και γεωργίας μακροπρόθεσμα” (FAO, 2018). Ωστόσο, ακόμη και αυτή η έκθεση εξακολουθεί να διαιωνίζει την αφήγηση της έλλειψης. Προνομιοποιεί μια ποσοτική παραγωγιστική εστίαση ως τον τελικό κριτή των εναλλακτικών μονοπατιών που διερευνά, υπονομεύοντας έτσι όλες αυτές τις δυνατότητες. Αυτό που χρειάζεται αντ’ αυτού, τόσο από τον FAO όσο και από άλλους, είναι μια εστίαση στις ευρείες συνέπειες της γεωργίας και των επισιτιστικών συστημάτων, δηλαδή στην πολυλειτουργικότητά τους. Η πολυλειτουργικότητα είναι η ιδέα ότι η γεωργία είναι βαθιά ενσωματωμένη σε άλλα συστήματα και, ως εκ τούτου, ο τρόπος με τον οποίο διεξάγεται έχει συνέπειες πολύ πέρα από τη μεμονωμένη μέτρηση της παραγωγής καλλιεργειών με βάση τον όγκο (IAASTD, 2009- Kremen & Merenlender, 2018). Για παράδειγμα, η βιομηχανική γεωργία είναι ο μοναδικός μεγαλύτερος συντελεστής της κλιματικής αλλαγής και άλλων μορφών ατμοσφαιρικής ρύπανσης (Bauer et al., 2016- Goodland & Anhang, 2009- Steinfeld et al., 2006). Η γεωργία παρέχει επίσης μέσα διαβίωσης- καθαρίζει ή ρυπαίνει το νερό (υδροφορείς, επιφανειακά ύδατα και ωκεανοί)- διατηρεί ή υποβαθμίζει τη βιοποικιλότητα- παρέχει αξία τοπίου και πολιτισμικά κατάλληλα τρόφιμα- και ούτω καθεξής (IUCN Task Force on Systemic Pesticides, 2017).

Αυτές οι συνεισφορές της γεωργίας, οι οποίες ουσιαστικά αγνοούνται από τα ποσοτικά μοντέλα θερμιδικής παραγωγής, θα πρέπει να λαμβάνουν τουλάχιστον την ίδια προσοχή με την παραγωγικότητα από τους υπεύθυνους λήψης αποφάσεων, έστω και μόνο επειδή, σε αντίθεση με την παραγωγικότητα, οι λειτουργίες αυτές συχνά διατρέχουν μεγαλύτερο κίνδυνο. Έχοντας συζητήσει ορισμένους από τους περιορισμούς της μοντελοποίησης της γεωργικής παραγωγικότητας, η οποία είναι μια συγκριτικά απλή παραγωγή, μπορεί εύλογα να τεθεί το ερώτημα αν η μοντελοποίηση της γεωργίας σε παγκόσμιο επίπεδο μπορεί ποτέ να επιτελέσει εποικοδομητικό ρόλο. Ίσως τελικά ένας πιο χρήσιμος ρόλος για τη μοντελοποίηση να είναι σε πιο τοπικές κλίμακες, και η μοντελοποίηση που θέτει ερωτήματα πιο καθορισμένης φύσης. Οι εργασίες για τη μοντελοποίηση του αζώτου στη λεκάνη του Παρισιού αποτελούν ένα παράδειγμα για το πώς η μοντελοποίηση μπορεί να έχει πιο μετριοπαθείς στόχους, αλλά να είναι χρήσιμη για τους υπεύθυνους χάραξης πολιτικής και άλλους (Billen et al., 2012). Ίσως ο FAO θα πρέπει τώρα να μεταφέρει την εστίασή του στην αξιολόγηση των σχετικών επιπτώσεων των φυτοφαρμάκων και άλλων εισροών στη βιοποικιλότητα ή την ανθρώπινη υγεία από διαφορετικά γεωργικά συστήματα; Πρόκειται για έναν τομέα που η τρέχουσα ρύθμιση των φυτοφαρμάκων αδυνατεί να αντιμετωπίσει (Vandenberg et al., 2012). Μια τέτοια ανάλυση θα εξυπηρετούσε ευεργετικά την προειδοποίηση της γεωργίας ότι οι επί μακρόν αγνοημένες εξωτερικές επιδράσεις της θα μετακινηθούν στο μέλλον στο επίκεντρο.

— Ευχαριστίες

Ο συγγραφέας είναι εξαιρετικά ευγνώμων στους Timothy Wise, Philip McMichael, Allison Wilson και τρεις ανώνυμους κριτές για την ανάγνωση και τον εποικοδομητικό σχολιασμό των προσχεδίων αυτού του κεφαλαίου.

— Παραπομπές

• Abraham, B., Araya, H., Berthe, T., Edwards, S., Gujja, B., Khadka, R. B., … Verma, A. (2014). The system of crop intensification: Reports from the field on improving agricultural production, food security, and resilience to climate change for multiple crops. Agriculture and Food Security, 3, 4.
• ActionAid. (2013). Rising to the challenge: Changing course to feed the world in 2050. https://www.actionaidusa.org/publications/feed-world-2050/.
• Agrimonde. (2009). Scenarios and challenges to feeding the world in 2050. In Summary report.
  France: CIRAD-NAR.
• Alavi, H. R., Htenas, A., Kopicki, R., Shepherd, A. W., & Clarete, R. (2012). Trusting trade and the private sector for food security in Southeast Asia. Washington, DC, USA: World Bank Publications.
• Alexandratos, N., & Bruinsma, J. (2012). World agriculture: Towards 2030/2050. ESA working paper no. 12-03 Rome: FAO.
• Baines, J. (2015). Fuel, feed and the corporate restructuring of the food regime. The Journal of Peasant Studies, 42(2), 295–321.
• Battisti, D. S., & Naylor, R. L. (2009). Historical warnings of future food insecurity with unprecedented seasonal heat. Science, 323, 240–244.
  Bauer, S. E., Tsigaridis, K., & Miller, R. (2016). Significant atmospheric aerosol pollution caused by world food cultivation. Geophysical Research Letters, 43, 5394–5400.
• Beddington, J. (2009). As reported in the guardian. In World faces ‘perfect storm’ of problems by 2030, chief scientist to warn. Wednesday 18 March 2009. Available at http://www.guardian.co.uk/science/2009/mar/18/perfect-storm-johnbeddington-energy-food-climate.
  (Accessed 6 2 2019).
• Billen, G., Garnier, J., Silvestre, M., Thieu, V., Barles, S., & Chatzimpiros, P. (2012). Localising the nitrogen imprint of Paris food supply: The potential of organic farming and changes in human diet. Biogeosciences, 9, 607–616.
• Boxall, R. A. (2001). Post-harvest losses to insects—A world overview. International Biodeterioration & Biodegradation, 48, 137–152. https://doi.org/10.1016/s0964-8305(01)00076-2.
  Bruinsma, J. (2003). World agriculture: Towards 2015/30 an FAO perspective. London: Earthscan.
• Burchi, F., Fanzo, J., & Frison, E. (2011). The role of food and nutrition system approaches in tackling hidden hunger. International Journal of Environmental Research and Public Health, 8(2), 358–373. https://doi.org/10.3390/ijerph8020358.
• Cassidy, E. S., West, P. C., Gerber, J. S., & Foley, J. A. (2013). Redefining agricultural yields: From tonnes to people nourished per hectare. Environmental Research Letters, 8, 034015.
• Chakrabortty, A. (2008). Secret report: Biofuel caused food crisis. https://www.theguardian.com/environment/2008/jul/03/biofuels.renewableenergy. (Accessed 6 February 2019).
  Chaumet, J., et al. (2009). Agrimonde: Scenarios and challenges for feeding the world in 2050.
  Paris: CIRAD-INRA.
• Conway, G. (2012). One billion hungry: Can we feed the world?. New York: Cornell University Press
• Danielsen, F., et al. (2009). Biofuel plantations on forested lands: Double jeopardy for biodiversity and climate. Conservation, 23, 348–358.
• de Fraiture, C., et al. (2007). Looking ahead to 2050: Scenarios of alternative investment approaches. In D. Molden (Ed.), Water for food, water for life: A comprehensive assessment of water management in agriculture (pp. 91–145). London, UK: Earthscan.
• de Gorter, H., Drabik, D., & Just, D. R. (2015). The economics of biofuel policies: Impacts on price volatility in grain and oilseed markets. (Palgrave studies in agricultural economics and food policy). Basingstoke, UK: Palgrave Macmillan.
• Dibden, J., Gibbs, D., & Cocklin, C. (2013). Framing GM crops as a food security solution.
  Journal of Rural Studies, 29, 59–70.
• Diwakar, M. C., Kumar, A., Verma, A., & Uphoff, N. (2012). Report on the world record SRI yields in Kharif season 2011 in Nalanda District, Bihar State, India. In Agriculture today.
  June 54–56.
• Ehrlich, P. (1968). The population bomb. Sierra Club/Ballantine Books.
  Fageria, N. K. (2007). Yield physiology of rice. Journal of Plant Nutrition, 30, 843–879.
• FAO. (2001). Food balance sheets: A handbook. Rome: FAO. http://www.fao.org/worldfoodsituation/foodpricesindex/en/. (Accessed 7 March 2019).
• FAO. (2006). World agriculture: Towards 2030/2050. In Interim report. Rome: FAO.
• FAO. (2018). The future of food and agriculture: Alternative pathways to 2050. Rome: FAO.
• FAOSTAT. (2017). http://www.fao.org/faostat/en/#home.
  Fischer, G., Frohberg, K., Keyzer, M. A., & Parikh, K. S. (1988). Linked national models: A tool for international food policy analysis. Dordrecht: Kluwer.
• Food First. (2016). The true extent of hunger: What FAO isn’t telling you. https://foodfirst.org/wp-content/uploads/2016/06/Summer2016Backgrounder.pdf. (Accessed 10 May 2019).
  Funtowicz, S. O., & Ravetz, J. R. (1990). Uncertainty and quality in science for policy.
  Dordrecht: Kluwer.
• Germer, J., & Sauerborn, J. (2008). Estimation of the impact of oil palm plantation establishment on greenhouse gas balance. Environment, Development and Sustainability, 10(6),697–716.
• Goodland, R., & Anhang, J. (2009). Livestock and climate change. Washington, DC: World Watch.
• Herforth, A. (2015). Access to adequate nutritious food: New indicators to track progress and inform action. In D. E. Sahn (Ed.), The fight against hunger and malnutrition: The role of food, agriculture and targeted policies (pp. 139–162). Oxford University Press. https://doi.
  org/10.1093/acprof:oso/9780198733201.003.0007.
  Hertel, T. W. (2011). The global supply and demand for agricultural land in 2050: A perfect storm in the making? American Journal of Agricultural Economics, 93, 259–275.
• Herren, H., Chihyoka, A., Scaramella, C., Mpandeli, S., Sirengo, A., & Mwendandu, R. (2011).
  WBI global dialogue on adaptation and food security. World Bank Institute.
• Hincks, J. (2018). The world is headed for a food security crisis. Here’s how we can avert it. http://time.com/5216532/global-food-security-richard-deverell/. (Accessed 9 February 2019).
• HLPE. (2013). Investing in smallholder agriculture for food security. In A report by the High Level Panel of Experts on Food Security and Nutrition of the Committee on World Food Security, Rome.
• IAASTD. (2009). Agriculture at a crossroads. Nairobi: United Nations Environment Programme (UNEP).
• IUCN Task Force on Systemic Pesticides. (2017). Worldwide integrated assessment of the effects of systemic pesticides on biodiversity and ecosystems. IUCN
• IPBES. (2019). The IPBES global assessment report on biodiversity and ecosystem services,summary. http://bit.ly/IPBESReport. Accessed on 10.5.2019.
• International Rice Research Institute. (1979). Farm-level constraints to high rice yields in Asia:1974–1977. Los Baños, Laguna, Philippines: International Rice Research Institute.
• Jerven, M. (2012). Poor numbers. Ithaca, USA: Cornell University Press.
  Kavalleri, A., Conforti, P., & van der Mensbrugghe. (2016). The global perspectives system (GAPS) version 1.0. Rome: FAO.
• Kassam, A., Freidrich, T., Shaxson, F., & Pretty, J. (2009). The spread of conservation agriculture: Justification, sustainability and uptake. International Journal of Agricultural Sustainability, 7(4), 292–320.
• Kassam, A., Stoop, W., & Uphoff, N. (2011). Review of SRI modifications in rice crop and water management and research issues for making further improvements in agricultural and water productivity. Paddy and Water Environment, 9, 163. https://doi.org/10.1007/ s10333-011-0259-1.
  Kassam, A., Friedrich, T., & Derpsch, R. (2018). Global spread of conservation agriculture.
  International Journal of Environmental Studies. https://doi.org/10.1080/00207233.2018.1494927. Published online at.
• Kremen, C., & Merenlender, A. M. (2018). Landscapes that work for biodiversity and people.
  Science, 362. https://doi.org/10.1126/science.aau6020. eaau6020.
• Kumar, D., & Kalita, P. (2017). Reducing postharvest losses during storage of grain crops to strengthen food security in developing countries. Food, 6, 8. https://doi.org/10.3390/foods6010008.
• Latham, J. R. (2015). How the great food war will be won. Independent science news. https://www.independentsciencenews.org/environment/how-the-great-food-war-will-be-won/. (Accessed 8 February 2019).
• Lakoff, G. (2004). Don’t think of an elephant: Know your values and frame the debate. Chelsea
  Green Publishing. ISBN 978-1-931498-71-5.
• Lappé, F. M., & Collins, J. (2015). World hunger: Ten myths. Grove Press.
  Malthus, T. R. (1798). An essay on the principle of population. London: J. Johnson.
• McCalla, A. F., & Revoredo, C. L. (2001). Prospects for global food security: A critical appraisal of past projections and predictions. In Food, agriculture, and the environment discussion paper 35. Washington, DC: International Food Policy Research Institute.
• McMichael, P. (2009). A food regime analysis of the ‘world food crisis’. Agriculture and Human Values, 26, 281–295. https://doi.org/10.1007/s10460-009-9218-5.
• Mohanty, S. K., & Swain, M. R. (2019). Bioethanol production from corn and wheat: Food,fuel, and future. In R. C. Ray, & S. Ramachandran (Eds.), Bioethanol production from food crops sustainable sources, interventions, and challenges (pp. 45–59). Academic Press.
• Nelson, G. C., Rosegrant, M. W., Palazzo, A., Gray, I., Ingersoll, C., Robertson, R., … You,
  L. (2010). Food security, farming, and climate change to 2050: Scenarios, results, policy options. Washington, DC: International Food Policy Research Institute.
• OECD. (2002). Agricultural policies in OECD countries: A positive reform agenda. Paris:OECD.
• OECD-FAO. (2016). Agricultural outlook 2016-2025. Rome: FAO.
  Parry, M. L., Rosenzweig, C., Iglesias, A., Livermore, M., & Fischer, G. (2004). Effects of climate change on global food production under SRES emissions and socioeconomic scenarios. Global Environmental Change, 14, 53–67. https://doi.org/10.1016/j.gloenvcha.2003.10.008.
• Peekhaus, W. (2010). Monsanto discovers new social media. International Journal of Communication, 4, 955–976.
• Peng, S., Cassman, K. G., Virmani, S. S., Sheehy, J., & Khush, G. S. (1999). Yield potential trends of tropical rice since the release of IR8 and the challenge of increasing rice yield potential. Crop Science, 39, 1552–1559. https://doi.org/10.2135/cropsci1999.3961552x.
• Porter, T. M. (1995). Trust in numbers the pursuit of objectivity in science and public life.
  Princeton: Princeton University Press.
• Reilly, M., & Willenbockel, D. (2010). Managing uncertainty: A review of food system scenario analysis and modelling. Philosophical Transactions of the Royal Society, 365, 3049–3063.
• Rivera-Ferre, M. G. (2009). Supply vs. demand of agri-industrial meat and fish products: A chicken and egg paradigm? Journal of Sociology of Agriculture, 16, 90–105.
• Robinson, S., et al. (2015). IFPRI discussion paper 01483. In The international model for policy analysis of agricultural commodities and trade (IMPACT). Washington, DC, USA: IFPRI.
• Rosegrant, M. W., Agcaoili-Sombilla, M., & Perez, N. D. (1995). Global food projections to 2020: Implications for investment. Washington, DC, USA: The International Food Policy Research Institute.
• Rosegrant, M. W., Paisner, M. S., Meijer, S., & Witcover, J. (2001). Global food projections to 2020: Emerging trends and alternative futures. Washington, DC, USA: The International Food Policy Research Institute.
• Sampson, D. (2018). Productivism, agroecology, and the challenge of feeding the world. Gastronomica: The Journal of Critical Food Studies, 18, 41–53.
  Scrimshaw, N. S. (1978). Global use of the instruments of scholarship for the conquest of hunger—The World Hunger Program of the United Nations University. In J. C. Somogyi (Ed.),
  Vol. 28. Solution of nutritional problems: The contribution of producers, distributors and nutritionists symposium organized by the Institute for Nutrition Research of the Green Meadow Foundation, Zürich (pp. 155–166). Rüschlikon-Zürich, Basel: Karger. 1979.
• Scrieciu, S. (2007). Commentary: The inherent dangers of using computable general equilibrium models as a single integrated modelling framework for sustainability impact assessment. A critical note on Böhringer and Löschel 2006. Ecological Economics, 60, 678–684.
• Sen, A. (1981). Poverty and famines. Oxford: Clarendon.
  Sharon, M. E. M., Abirami, C. V. K., & Alagusundaram, K. (2014). Grain storage management in India. Journal of Postharvest Technology, 02, 12–24.
• Steinfeld, H., et al. (2006). Livestock’s long shadow: Environmental issues and options. Rome: United Nations Food and Agriculture Organization.
• Stone, G. D., & Glover, D. (2011). Genetically modified crops and the ‘food crisis’: Discourse and material impacts. Development in Practice, 21, 509–516.
• Stoop, W. A., Sabarmatee, Sivasubramanian, P., Ravindra, A., Sen, D., Prasad, S. C., & Thakur,A. K. (2017). Opportunities for ecological intensification: Lessons and insights from the system of rice/crop intensification—Their implications for agricultural research and development approaches. CAB Reviews, 12(036), 1–19.
• Tapondjou, L. A., Adler, C., Bouda, H., & Fontem, D. A. (2002). Efficacy of powder and essential oil from Chenopodium ambrosioides leaves as post-harvest grain protectants against six-stored product beetles. Journal of Stored Products Research, 38, 395–402.
• Taylor, M., & Bhasme, S. (2019). The political ecology of rice intensification in south India: Putting SRI in its places. Journal of Agrarian Change, 19, 3–20.
• Tefera, T., Kanampiu, F., De Groote, H., Hellin, J., Mugo, S., Kimenju, S., … Banziger, M.(2011). The metal silo: An effective grain storage technology for reducing post-harvest insect and pathogen losses in maize while improving smallholder farmers’ food security in developing countries. Crop Protection, 30, 240–245.
• Tomlinson, I. (2011). Doubling food production to feed the 9 billion: A critical perspective on a key discourse of food security in the UK. Journal of Rural Studies, 29, 81–90. https://doi.org/10.1016/j.jrurstud.2011.09.001.
• UN. (2017). World population prospects: The 2017 revision. https://www.un.org/development/desa/publications/world-population-prospects-the-2017-revision.html. (Accessed 2 February 2019).
• Uphoff, N. (2017). Developments in the system of rice intensification (SRI). In T. Sasaki (Ed.), Vol. 2. Achieving sustainable rice cultivation (pp. 183–211). Cambridge, UK:Burleigh-Dodds.
• Vandenberg, L. N., Colborn, T., Hayes, T. B., Heindel, J. J., Jacobs, D. R., Jr., Lee, D.-H.,… Myers, J. P. (2012). Hormones and endocrine-disrupting chemicals: Low-dose effects and nonmonotonic dose responses. Endocrine Reviews, 33(3), 378–455. https://doi.org/10.1210/er.2011-1050.
• Wise, T. (2013). Can we feed the world in 2050? A scoping paper to assess the evidence. In Global development and environment institute working paper no. 13-04. https://sites.tufts.
  edu/gdae/files/2019/10/13-04Wise_CanWeFeedWorld2050.pdf.

— Περαιτέρω ανάγνωση

Bruinsma, J. (2009). Πώς θα θρέψουμε τον κόσμο το 2050. Στο έγγραφο που εκπονήθηκε για το φόρουμ εμπειρογνωμόνων υψηλού επιπέδου. Ρώμη 12e19 Οκτωβρίου 2009. Διαθέσιμο στη διεύθυνση http://www.fao.org/fileadmin/templates/ wsfs/docs/expert_paper/How_to_Feed_the_World_in_ 2050.pdf. (Πρόσβαση 7 Μαρτίου 2019). (How to feed the world in 2050. In Paper prepared for the high level expert forum. Rome 12e19 October 2009. Available at http://www.fao.org/fileadmin/templates/wsfs/docs/expert_paper/How_to_Feed_the_World_in_ 2050.pdf. (Accessed 7 March 2019). )

Perfecto, I., & Vandermeer, J. (2010). Το αγροοικολογικό πλέγμα ως εναλλακτική λύση στο μοντέλο εντατικοποίησης της γης/γεωργίας. Πρακτικά της Εθνικής Ακαδημίας Επιστημών, 107, 5786-5791. Προβολή στατιστικών στοιχείων δημοσίευσης (The agroecological matrix as alternative to the landsparing/agriculture intensification model. Proceedings of the National Academy of Sciences, 107, 5786–5791. )

***************

Δικτυογραφία

(PDF) The Myth of a Food Crisis

https://www.researchgate.net/publication/344943680_The_Myth_of_a_Food_Crisis