Στην εποχή των σκοταδιών, εμείς κοιτάζουμε το φως...

Δημήτρης Λάγιος
(7 Απριλίου 1952 – 11 Απριλίου 1991)

Παλαιά Ζάκυνθος

«Μια φορά στα χίλια χρόνια κελαηδούν αλλιώς τ’ αηδόνια».. Κάπως έτσι τον Απρίλη του 1952, ήρθε στον κόσμο ο Δημήτρης Λάγιος, γιος του Σπύρου Λάγιου και της Μαρίας Τετράδη, σ’ ένα μικρό ισόγειο σπίτι της οδού Κολυβά της Ζάκυνθος, της γης της μουσικής και των ποιητών, μα και τόπου φτωχού και πονεμένου. Ο πατέρας του Σπύρος, λεγόταν και «Τσουλούφης», άντρας δουλευταράς, φούρναρης στο επάγγελμα, αλλά και θαυμάσιος τραγουδιστής, γνωστός κανταδόρος στις ταβέρνες και στα στέκια του νησιού, μειλίχιος τενόρος με υπέροχη πρίμα διαπεραστική φωνή. Έψελνε ψαλμούς στην εκκλησία, άριες και ζακυνθινά τραγούδια, ένα μουσικό συνονθύλευμα που χαράχτηκε στην παιδική και νεανική ψυχή του συνθέτη. Ήταν εκείνος που, παράλληλα με τις άλλες πατρικές φροντίδες, υπήρξε και ο πρώτος μουσικός δάσκαλος του μικρού Δήμου, όπως τον αποκαλούσαν, που του μεταλαμπάδευσε την αγάπη για το τραγούδι και τον μύησε στα μονοπάτια της αρμονίας και της μουσικής πανδαισίας.

Βρισκόμαστε σε μία εποχή που η καντάδα, η σερενάδα, η αρέκια ήταν σύντροφοι, αχώριστοι των Ζακυνθινών, με τις νοσταλγικές νυχτερινές σερενάδες κάτω από το παράθυρο της ωραίας αγαπημένης. Αλησμόνητες θα μείνουν οι συγχορδίες, οι συναυλίες στις λέσχες, στις εορτές, οι μονωδίες και οι διωδίες στους δρόμους και στα καντούνια, οι αρέκιες, τα λαϊκά τραγούδια, τα δίστιχα, συνήθως αυτοσχέδια.. Πηγή αστείρευτη για όλα αυτά υπήρξε ανέκαθεν το θαυμαστό μεράκι και η έμφυτη ευαισθησία των Ζακυνθινών, που παρά τον καταστροφικό σεισμό του 1953 συνέχισαν να δημιουργούν μελωδίες.

Νεανικά χρόνια

Ο Δημήτρης Λάγιος γεννήθηκε και γαλουχήθηκε μέσα σ’ όλα αυτά τα μουσικά ακούσματα. Παιδί ακόμα έπαιξε στις γειτονιές της θάλασσας και βαφτίστηκε στους έρρινους και υγρούς ήχους της επτανησιακής διαλέκτου και στην ουράνια ηχώ της γλώσσας των μεγάλων ποιητών. Περπάτησε στους δρόμους και στα μέτρα του Σολωμού και του Κάλβου και, όταν μεγάλωσε, τους έκανε δασκάλους, ήρωες και εμπνευστές του έργου του. Αγάπησε τη Ζάκυνθο βαθιά και επηρεάστηκε, από πολύ νωρίς, από την πνευματικότητα και τη μουσική παράδοση της πατρίδας του. Παράδοση που ερεύνησε σε όλη του τη ζωή και αποτύπωσε με μοναδικό τρόπο στο έργο του.

Από μικρός ο Δημήτρης Λάγιος ακολουθούσε την παρέα των τραγουδιστάδων – φίλων του πατέρα του, τους θαύμαζε και τραγουδούσε κι εκείνος μαζί τους, ζυμώθηκε μέσα στη ζακυνθινή μουσική παράδοση. Ο Ντίνος Θεοδόσης θυμάται: «Ο Δήμος τα πρώτα μαθήματα τα πήρε από τον Γιάννη Βίτσο. Τον πήγαινε σε εκείνον ο πατέρας του τραβώντας τον από το χέρι, ενώ στο άλλο χεράκι κρατούσε και μασούλαγε στο δρόμο μια φέτα ψωμί με λάδι και ζάχαρη. Στη συνέχεια διψώντας για μουσική και τραγούδι έπαιρνε κι άλλα μαθήματα από το γείτονά μας Γιάννη Λιβαθηνό – Κουτσουκέλη, αλλά και από τον Κώστα Σαμψαρέλο». Πραγματικά άριστοι δάσκαλοι, τον καθοδήγησαν από πολύ νωρίς, σταθερά, στην εκμάθηση των μουσικών οργάνων, αλλά και της θεωρίας. Ο Δημήτρης πάντα θα θυμάται τους μέντορές του με ευγνωμοσύνη. Σε συναυλία που έδωσε το 1985, στην Εθνική Πινακοθήκη στην Αθήνα, θ’ αναφέρει χαρακτηριστικά: «Τη συναυλία θέλω να την αφιερώσω μέσα από την ψυχή μου, στους πρώτους δασκάλους μου, τον Γιάννη Βίτσο που μ’ έμαθε να ακούω, να μετράω και να διαβάζω μουσική και στον Γιάννη Κουτσουκέλη που μ’ έμαθε κιθάρα».

Μετά τις γυμνασιακές του σπουδές, συνεχίζει στο Εθνικό Ωδείο στην Αθήνα, όπου είχε την ευκαιρία να συναναστραφεί με σεπτές φυσιογνωμίες των εκφραστών του ύφους και του ήθους της ζακυνθινής μουσικής παράδοσης που ζούσαν στην πρωτεύουσα, όπως ο Πέτρος Πανταζής, ο Νιόνιος Παγής, ο Ανδρέας Σόλος. Μαζί τους θα περνά τις ελεύθερες ώρες του και μαζί θ’ αναπολούν την «ωραία και μόνη Ζάκυνθο», κατά τον στίχο του Κάλβου, το νησί της μουσικής, του τραγουδιού και των τραγουδιστάδων. Στο Εθνικό Ωδείο μελέτησε πιάνο, κιθάρα και θεωρητικά. Δάσκαλοί του ήταν οι συνθέτες Μιχάλης Βούρτσης και Δημήτρης Δραγατάκης. Συνέχισε τις μουσικές σπουδές του στην Αμερική στο πανεπιστήμιο του Ιλινόις, στο Σικάγο (1974-78), όπου σπούδασε ανάλυση της μουσικής με καθηγητή τον Ernest Brown, ενώ παράλληλα άρχισε να ασχολείται και με την έρευνα για το προεπαναστατικό τραγούδι στην Ελλάδα. Στην Αμερική γνώρισε και τη μετέπειτα σύζυγό του, Πέγκυ Φοινινή, με την οποία απέκτησαν μία κόρη, την Υακίνθη.

Με τη σύζυγό του Πέγκυ Λάγιου – Φοινινή και τη μοναχοκόρη τους Υακίνθη, τέλη της δεκαετίας του ’80

Στην Ελλάδα επέστρεψε το 1980. Η αγάπη του για τα ιδιαίτερα μουσικά γνωρίσματα της Ζακύνθου, οι ήχοι, τα χρώματα τον οδήγησαν στην έρευνα, τη μελέτη, την καταγραφή και διδασκαλία έργων της Επτανησιακής Μουσικής Σχολής. Ο Δημήτρης Αβούρης αφηγείται: «Ήταν το ίνδαλμα των νέων εδώ. Στα 25-28 του χρόνια κατάφερε και συσπείρωσε την καλλιτεχνική Ζάκυνθο γύρω του. Ανέδειξε τραγούδια, μνημεία που δεν τους έδιναν σημασία και ήταν σκόρπια. Αλλ’ η αγάπη του για τη μουσική μας παράδοση αναδείχθηκε κυρίως στη μοναδικότητα της δισκογραφικής του δουλειάς “Λαϊκά τραγούδια της Ζακύνθου, εθνομουσικολογική έρευνα”».

Ένα πάθος ιερό και ασίγαστο τον διακατέχει σε ολόκληρη τη ζωή του. Μελετά, επιμελείται, οργανώνει, διασκευάζει και γράφει, γράφει… μουσική για το θέατρο, μουσική δωματίου, μουσική για μπαλέτο, τραγούδια, έργα συμφωνικά, έργα ορχηστικά για διάφορα όργανα, μελοποιεί ποιητές, γράφει στίχους… Δουλεύει πολύ, ακατάπαυστα, με μια θαυμαστή υπομονή, εργατικότητα, μεθοδικότητα. Δουλειά που πρόδηλα προκύπτει και από την εργογραφία του. Σαν να ήξερε ότι δεν προλαβαίνει, παρ’ όλο που τον θάνατο δεν τον υποψιαζόταν.. Μορφή θρησκευτική, επιβλητική χωρίς όμως να σε κρατάει σε απόσταση, ο Δημήτρης Λάγιος αγάπησε βαθιά τους Ποιητές μας. Έλεγε πως είναι «μια αλυσίδα ανθισμένη που προφυλάσσει τη χώρα μας».

Στη Ζάκυνθο με το «Μουσικό Ασκηταριό»

Με μεγάλη αγάπη για το νησί του, την «ωραία και μόνη Ζάκυνθο» και τους ανθρώπους της, δημιούργησε τις «Γιορτές λόγου και τέχνης (Ζακύνθεια)», το «Μουσικό Ασκηταριό» και το «Κάλβειο ωδείο» («Κάλβειο Κέντρο Μουσικών Μελετών» και «Κάλβειος Μουσική Σχολή»), παντρεύοντας ερασιτέχνες καλλιτέχνες και λόγιους δημιουργούς σε λαογραφικές πολιτιστικές εκδηλώσεις.

Με τον Οδυσσέα Ελύτη

Η πρώτη δισκογραφική εμφάνιση του Δημήτρη Λάγιου έγινε, το 1975, με τον δίσκο «Τα Τέσσερα Επαναστατικά Τραγούδια του Ρήγα Φεραίου», σε συνεργασία με τον ιστορικό Γεώργιο Λαδά, που εκδόθηκε σε 1.000 αντίτυπα. Το 1982, χρονιά ορόσημο, κυκλοφορεί «Ο Ήλιος ο Ηλιάτορας», σε μελοποιημένη ποίηση από την ομότιτλη συλλογή του Οδυσσέα Ελύτη. Πρόκειται για την πρώτη προσωπική δισκογραφική κατάθεση του Δημήτρη Λάγιου που τον καθιέρωσε, ευθύς εξ αρχής, ως έναν από τους πλέον σημαντικούς συνθέτες της νεώτερης Ελλάδας. Στον δίσκο συμμετέχουν μεγάλα ονόματα του ελληνικού τραγουδιού: Ελένη Βιτάλη, Γιώργος Νταλάρας, Νίκος Δημητράτος και ξεχωρίζουν σημαντικά τραγούδια, όπως το «Όμορφη και παράξενη πατρίδα», το «Τρελοβάπορο», «Γεια σου κύριε μενεξέ», «Κάμποι της Σαλονίκης», «Εσείς στεριές και θάλασσες» και αρκετά άλλα, που έκτοτε χιλιοτραγουδήθηκαν απ’ όλες τις μετέπειτα γενιές.

Χαρακτηριστικό της απλότητας του Δημήτρη Λάγιου, αλλά και του πόσο ταπεινός και ανεπιτήδευτος υπήρξε πάντα, είναι και ένα περιστατικό που διηγήθηκε ο ίδιος αργότερα, σχετικά με την πρώτη φορά που παρουσίασε στον Οδυσσέα Ελύτη τη δουλειά του, όταν πια εκείνος είχε επιστρέψει στην Ελλάδα και ο κορυφαίος Ποιητής μας είχε μόλις χαρίσει στη χώρα μας το δεύτερο βραβείο Νόμπελ της στη λογοτεχνία. Αναφέρει ο Λάγιος: «Τον «Ήλιο τον Ηλιάτορα τον σχεδίασα το 1975, όταν ήμουν στο Σικάγο, όπου σπούδαζα και δούλευα. Στη Ζάκυνθο, τον Μάη του 1980, ζήτησε ο Ποιητής ν’ ακούσει τη δουλειά μου. Όταν πηγαίναμε να την ακούσει μου λέει: «Ξέρεις, την έχουν κάνει άλλοι 16-17 συνθέτες αυτή τη δουλειά». Εγώ αμέσως ένιωσα κάποιο φόβο και του λέω: «Εγώ ..ο 18ος». Όταν φύγαμε και άκουσε μερικά μέρη από τον «Ηλιάτορα», μου λέει: «Σε παρακαλώ συνέχισέ τη χωρίς να έχω κάποια υποχρέωση ότι θα στη δώσω…». Τον Σεπτέμβρη του 1981 εγκαταστάθηκα στην Αθήνα, μόνιμα από τότε, και συνέχισα το έργο, το τελείωσα και μου έδωσε ο Ποιητής την άδεια της ηχογράφησης. Ήταν φυσικά μεγάλη τιμή για μένα και μεγάλη ευθύνη. Βρήκα τον Γιώργο, του άρεσε η δουλειά και έτσι φτιάχτηκε ο πρώτος μου δίσκος …».

Το 1989, καλεσμένος στην εκπομπή της παρουσιάστριας Μαλβίνας Κάραλη «Οι Νότες και τα Λόγια» στην κρατική τηλεόραση, ο Δημήτρης Λάγιος ερμηνεύει με τη μοναδική φωνή του, το τραγούδι του «Όμορφη και παράξενη πατρίδα» από τον δίσκο «Ο Ήλιος ο Ηλιάτορας» σε ποίηση Οδυσσέα Ελύτη. Στιγμές μαγικές και αλησμόνητες, που έμελλε να γίνουν σημεία αναφοράς για την επαφή μας με το έργο του Δημήτρη Λάγιου, στα χρόνια που ακολούθησαν τον θάνατό του:

Στο βίντεο που ακολουθεί, παρατίθενται αποσπάσματα από το ντοκυμαντέρ της Πανδώρας Μουρίκη «Ο συνθέτης Δημήτρης Λάγιος» (2006). Ο Γιώργος Νταλάρας αναπολεί σημαντικές στιγμές της συνεργασίας του με τον Δημήτρη Λάγιο σε μερικά από τα κορυφαία έργα του συνθέτη, που ερμήνευσε μοναδικά με την υπέροχη φωνή του. Επίσης μιλά για το ήθος που τον διέκρινε και την ξεχωριστή στάση που επέδειξε ακόμα και κατά τις ύστατες ώρες του αγώνα του για τη ζωή, χτυπημένος από την επάρατη νόσο. Γίνονται αναφορές στους δίσκους του Δημήτρη Λάγιου: «Ο ήλιος ο ηλιάτορας» και «Ερωτική πρόβα» και ακούγονται αποσπάσματα από τα τραγούδια: «Όμορφη και παράξενη πατρίδα» (ποίηση Οδυσσέα Ελύτη), «Το τραγούδι της Υακίνθης» (στίχοι Λευτέρη Παπαδόπουλου), «Καρτερούμεν» (ποίηση Δημήτρη Λιπέρτη), «Μην τη πιστεύεις την αγάπη» (στίχοι Δημήτρη Λάγιου) με τον Γιώργο Νταλάρα, καθώς και το «Να ονειρεύομαι» με τον ίδιο τον συνθέτη:

Από το φθινόπωρο του 1981, οπότε εγκαταστάθηκε στην Αθήνα, ο Δημήτρης Λάγιος επιδόθηκε στη μελοποίηση μεγάλων ποιητών. Αποτέλεσμα αυτής της δραστηριότητάς του ήταν μια σειρά έργων, όπως οι «Ιδανικοί Αυτόχειρες» (σε ποίηση Κώστα Καρυωτάκη) και οι «Ψαλμοί» (σε ποίηση του Προφητάνακτα Δαυίδ). Το 1983 δύο λαϊκοί δίσκοι, «Ο Άη Λαός» σε στίχους Μιχάλη Μπουρμπούλη με τη μεγάλη φωνή της Σωτηρίας Μπέλλου και το «Εδώ που γεννηθήκαμε» σε ποίηση Φώντα Λάδη, με τον μοναδικό Αντώνη Καλογιάννη, κάνουν ακόμη πιο αισθητή την παρουσία του Δημήτρη Λάγιου στα δισκογραφικά πράγματα της πατρίδας μας. «Θα με δικάσει», «Περαστικός κι αμίλητος», «Και κάθε νύχτα», είναι μερικά μόνο από εκείνα τα ανεπανάληπτα τραγούδια, που και σήμερα προκαλούν ιδιαίτερη αίσθηση.

Το εξώφυλλο του δίσκου «Ο Άη Λαός» φιλοτεχνημένο από τον Θέμη Τσιρώνη

Μοναδικά πλάνα από την ηχογράφηση του εμβληματικού τραγουδιού «Θα με δικάσει», με την αξέχαστη φωνή της Σωτηρίας Μπέλλου, από τον δίσκο «Ο Άη Λαός», σε στίχους Μιχάλη Μπουρμπούλη:

Με τον Αντώνη Καλογιάννη και τον Φώντα Λάδη, τον Γιώργο Νταλάρα, τον Αριστείδη Μόσχο και τη Σωτηρία Μπέλλου

Παράλληλα, συνεχίζει τη μελέτη της επτανησιακής μουσικής, καρπός της οποίας υπήρξε μια σειρά σχετικών δίσκων: «Λαϊκά τραγούδια της Ζάκυνθος», «Του Σολωμού και της Ζάκυνθος», «Ζακυνθινές Σερενάδες», «Ζακυνθινή Εκκλησιαστική Παράδοση», «Ομιλίες» -όπως ονομάζεται το ζακυνθινό λαϊκό θέατρο (ανέκδοτο), καθώς και το έργο «Του Μαντολίνου», με μουσική επτανήσιων συνθετών, διασκευασμένη από τον ίδιο για μαντολίνο, με σολίστ τον Δημήτρη Μαρίνο. Τα περισσότερα από τα έργα αυτά εκδόθηκαν, σε περιορισμένο αριθμό αντιτύπων, ενώ κάποια παραμένουν ανέκδοτα.

Στα μέσα της δεκαετίας του ’80, ο Δημήτρης Λάγιος θα συμμετάσχει ως ηθοποιός στον ρόλο του Νικολάου Μάντζαρου, σε εκπομπή – αφιέρωμα της ΕΡΤ για τον ποιητή Διονύσιο Σολωμό, με δραματοποιημένα γεγονότα από τη ζωή του εθνικού μας ποιητή. Στο αφιέρωμα, σε σκηνοθεσία Κώστα Βάκκα, συμμετείχαν οι ηθοποιοί: Λεωνίδας Αδαμόπουλος, Μαρία Τσακαλίδου, Γιώργος Βρασιβανόπουλος, Δημήτρης Πετρόπουλος, Κώστας Καποδίστριας, Βασίλης Αντύπας και στον ρόλο του Διονυσίου Σολωμού, ο Κώστας Καστανάς.

Στις 7 Απριλίου 1985, ανήμερα στα γενέθλια του Δημήτρη Λάγιου, γεννήθηκε ο «μυστικός του έρωτας», όπως τον αποκαλούσε, η Κύπρος. Με αφορμή μια συναυλία που δίνει εκείνη την ημέρα στο νησί, γνωρίζει την κόρη αυτής της άλλης θάλασσας και την κάνει δική του. Τη λατρεύει και δεν την αφήνει ποτέ. Μέχρι τον θάνατό του της αφιερώνει στίχους, μουσικές και τη ζωή του. Για την Κύπρο τραγούδησε, έκλαψε, αγωνίστηκε -όσο και όπως μπορούσε- για το δράμα των αγνοουμένων, για τη συνέχεια του πολιτισμού της, για την απελευθέρωση των κατεχομένων εδαφών της και την επιστροφή και αποκατάσταση του προσφυγοποιημένου λαού της στις προαιώνιες εστίες του. Για την Κύπρο και τους ανθρώπους της, που τον αγκάλιασαν. Κι εκείνος τους έκανε οικογένειά του. Μελοποίησε Κυπρίους ποιητές (Ευαγόρα Παλληκαρίδη, Δημήτρη Λιπέρτη κ.ά.) και με τη μουσική, αλλά και τη στάση του, βοήθησε στην προβολή και την αντιμετώπιση των προβλημάτων του κυπριακού λαού. Μακροχρόνια ήταν και η συνεργασία του με το κυπριακό φωνητικό και χορευτικό σύνολο «Διάσταση».

«Των αθανάτων το κρασί το ‘βρετε σεις και πίνετε
ζωή για σας ο θάνατος κι αθάνατοι θα μείνετε»
Στίχοι του Ευαγόρα Παλληκαρίδη μελοποιημένοι από τον Δημήτρη Λάγιο

Το τραγούδι «Καρτερούμεν», σε στίχους του μεγάλου Κύπριου ποιητή Δημήτρη Λιπέρτη, μελοποιημένους από τον Δημήτρη Λάγιο, θεωρείται ο «παιάνας» της Κύπρου, καθώς κλείνει στους στίχους του και στην σπουδαία μουσική του, τον σπαραγμό ολόκληρου του Κυπριακού λαού για το παρατεταμένο και ατιμώρητο -έως και σήμερα- έγκλημα της τουρκικής εισβολής και κατοχής στο νησί και την παντοτινή ελπίδα και την εγκαρτέρηση της λευτεριάς και της λύτρωσης από τα φοβερά βάσανα, που καίει άσβεστη στις ψυχές των Κυπρίων και όσων αγάπησαν τον μαρτυρικό τόπο και τους ανθρώπους του. Εδώ το ακούμε από τον Γιώργο Νταλάρα, σε μία συναυλία που δόθηκε στο Ηρώδειο Θέατρο, το 1994. Πρόκειται για μια ενότητα 16 τραγουδιών, που έχουν γραφτεί από Κυπρίους και Έλληνες συνθέτες και στιχουργούς, με τίτλο «Κύπρος – 20 χρόνια μετά», σε σκηνοθεσία Μιχάλη Κακογιάννη και με τη συμμετοχή του κυπριακού χορευτικού και μουσικού συνόλου «Διάσταση»:

«Καρτερούμεν μέραν νύχταν να φυσήσει ένας αέρας / σ’ τουν’ τον τόπον πο’ν καμένος τζι’ εν θωρεί ποττέ δροσ̆ιάν / Για να φέξει καρτερούμεν / το φως τζι’ είνης της μέρας / πο’ν’ να φέρει στον καθ’ έναν τζιαι δροσιάν τζιαι ποσπασ̆ιάν / Καρτερούμεν μέραν νύχταν να φυσήσει ένας αέρας / σ’ τουν’ τον τόπον πο’ν καμένος τζι’ εν θωρεί ποττέ δροσ̆ιάν / Για να φέξει καρτερούμεν το φως τζι’ είνης της μέρας / πο’ν’ να φέρει στον καθ’ έναν τζιαι δροσ̆ιάν τζιαι ποσπασ̆ιάν»

Λίγο πριν οδηγηθεί από τους βρετανούς δημίους του στην αγχόνη των κεντρικών φυλακών Λευκωσίας, ο δεκαεννιάχρονος Κύπριος μαθητής και ποιητής, Ευαγόρας Παλληκαρίδης, γράφει το πιο κάτω συγκλονιστικό ποιήμα του, με τίτλο «Ηρώων γη», απευθυνόμενος προς την μητέρα του, θέλοντας να την εμψυχώσει και να την παρηγορήσει για την ηρωική θυσία του. Υπήρξε ο νεώτερος αγωνιστής της ΕΟΚΑ που απαγχονίστηκε, στις 14 Μαρτίου 1957, και ετάφη μυστικά στα «Φυλακισμένα Μνήματα». Ο Δημήτρης Λάγιος μελοποίησε τους απαράμιλλους αυτούς στίχους, ντύνοντάς τους με την εξαίσια μουσική του, γεμάτη από έναν σπάνιο λυρισμό που απηχεί μοναδικά την αξεπέραστη ένταση και τη δραματικότητα των συναισθημάτων που τους γέννησαν, αλλά και την τραγικότητα της ιστορικής εκείνης στιγμής, τόσο για τον ίδιο τον ήρωα, όσο και για ολόκληρο τον μαρτυρικό λαό του. Το τραγούδι είναι ενταγμένο στο έργο «Των αθανάτων» του Δημήτρη Λάγιου, που κυκλοφόρησε το 1994 και ερμηνεύτηκε αρχικά από τον Γιώργο Νταλάρα. Εδώ το ακούμε από τον σπουδαίο Κύπριο τραγουδιστή Δώρο Δημοσθένους, τον οποίο ο Δημήτρης Λάγιος γνώρισε στην Κύπρο όταν ακόμα εκείνος ήταν έφηβος, τον ξεχώρισε για την υπέροχη φωνή του και έκτοτε συνεργάστηκε πολλές φορές μαζί του:

«Όλη η φύση κοιμάται / ναρκώνει το κρύο / και γω φεύγω λαλώντας / το στερνό μου αντίο / Και τη μάνα φιλώντας / την κοιτάζω να κλαίει / μάνα, μην κλαις της λέω / μάνα, μην κλαις και κλαίω / Κι όλο πάω και τρέχω / και το δάκρυ της σβήνει / για μια μόνο στιγμούλα / και μιαν άλλη μανούλα / την Ελλάδα μας έχω / π’ όλο κλαίει κι εκείνη. / Στου βουνού τη ραχούλα / σ’ ανθοστόλιστα πλάγια / τη γλυκιά μου μανούλα / ψάχνω να βρω την άγια / Θ’ ανεβαίνω ραχούλες / χιονισμένες κορφές / ώσπου να βρω ηρώων / γη κι ηρώων μορφές / Κι όλο πάω και τρέχω / και το δάκρυ της σβήνει / για μια μόνο στιγμούλα / και μιαν άλλη μανούλα / την Ελλάδα μας έχω / π’ όλο κλαίει κι εκείνη»:

Αριστερά: Με τη Σαπφώ Νοταρά και δεξιά: Με τον Λευτέρη Παπαδόπουλο και τον Γιάννη Μαρκόπουλο

Ο Αλέκος Ξένος (1912-1995) υπήρξε Έλληνας μουσικός και αντιστασιακός από τη Ζάκυνθο. Για τη δράση και το έργο του πολλές φορές συνελήφθη και διώχτηκε. Από τις συνθέσεις του για την Αντίσταση ακούμε εδώ το τραγούδι «Ο Πρώτος Αντάρτης», απόσπασμα του οποίου ερμηνεύει ο Δημήτρης Λάγιος:

Η δραστηριότητα του Λάγιου απλώθηκε και σε πολλά άλλα πεδία. Ίδρυσε το Μουσικό Σχολείο Μυκόνου και το Μουσικό Σχολείο Δήμου Αλίμου, ενώ συμμετείχε στη δημιουργία του πρώτου Λαϊκού Σχολείου Παραδοσιακής Μουσικής με τον Αριστείδη Μόσχο. Ίδρυσε, επίσης, το σύνολο «Ραψωδοί», παρουσιάζοντας μουσικές εκδηλώσεις σε αρχαιολογικούς χώρους και συνέχισε τις εθνομουσικολογικές του έρευνες.

Στη δισκογραφία συνέχισε με τα έργα «Σκιές» (1987, σε δική του ποίηση) με το φωνητικό σύνολο «Διάσταση», και Έργα για Ορχήστρα Νυκτών Εγχόρδων (1989) με την ομώνυμη ορχήστρα του Δήμου Πατρέων, όπου περιλαμβάνονται και μέρη των παλαιότερων έργων του «Ολυμπιείον» (1986) και «Ουράνιος Μύθος» (1986).

Ένα από τα σπουδαιότερα έργα του αποτελεί και το κύκνειο άσμα του: η «Ερωτική πρόβα», σε δική του ποίηση και ένα ποίημα του Μάνου Ελευθερίου. Είναι ένα χορόδραμα που περιγράφει την πορεία προς το τέλος με όλες τις συναισθηματικές διακυμάνσεις που συνεπιφέρει. Αρχικά ο τίτλος του έργου ήταν «Ερωτική πρόβα στον θάνατο», ωστόσο καθώς το τέλος πλησίαζε ο ίδιος ο Λάγιος αφαίρεσε τις δύο τελευταίες λέξεις, ως μια ύστατη κίνηση να αποδιώξει το κακό.. Το έργο δισκογραφήθηκε μετά τον θάνατό του κυρίως με προσπάθειες του Γιώργου Νταλάρα και άλλων συνεργατών του και έτσι η «Ερωτική Πρόβα» συνέχισε το ταξίδι της, μόνη της πια, χωρίς τον δημιουργό της, ο οποίος δεν πρόλαβε καν ν’ ακούσει όλα τα τραγούδια στην τελική τους μορφή. Μέχρι σήμερα, η «Ερωτική Πρόβα» αποτελεί την πιο διάσημη δουλειά του Δημήτρη Λάγιου. Οι φωνές του Γιώργου Νταλάρα, των Α/φών Κατσιμίχα και της Σαββίνας Γιαννάτου, αλλά και του ίδιου του συνθέτη, ακούγονται σε τραγούδια που αγαπήσαμε και πάντα τραγουδάμε: «Να ονειρεύομαι», «Μαρία ακόμα σ’ αγαπώ» (γραμμένο για τη μητέρα του, την οποία έχασε πολύ νωρίς), «Μην την πιστεύεις την αγάπη», «Μωβ» κ.ά.

Εκτός από την «Ερωτική Πρόβα», μετά τον θάνατο του Δημήτρη Λάγιου, εκδόθηκε και ο δίσκος «Ίνα Τι» (1992), θρησκευτικό χορόδραμα με παραδοσιακή ζακυνθινή εκκλησιαστική μουσική, σε ποίηση του Δαυίδ και δική του. Μάλιστα στο νησί του, το «Ίνα τι» κατέχει πάντοτε δεσπόζουσα θέση στην κατανυκτική ατμόσφαιρα των ημερών του Πάσχα. Επίσης κυκλοφόρησαν οι δίσκοι «Ρωγμές» (1992) για ορχήστρα νυκτών εγχόρδων και «Των Αθανάτων» (1994), σε ποίηση απαγχονισμένων Κυπρίων αγωνιστών, σε συνεργασία με τον Κύπριο συνθέτη Μιχάλη Χριστοδουλίδη. Εκτός δισκογραφίας παραμένουν πολυάριθμα φωνητικά έργα σε στίχους δικούς του («Βιασμός αλλήλων» – «Φωνές παιδιών για την καταστροφή») και Ελλήνων ποιητών (Κάλβος, Καρυωτάκης κ.ά.).

Το 1996 εκδόθηκε από τις εκδόσεις Καστανιώτη το λεύκωμα «Δημήτρης Λάγιος: Ερωτική Πρόβα στο Θάνατο», που περιλαμβάνει δέκα τέσσερις πίνακες του ζωγράφου Γιάννη Ψυχοπαίδη (από τη σειρά «Το γράμμα που δεν έφτασε»). Το 2001 κυκλοφόρησε ποιητική συλλογή του Διονύση Σέρρα, αφιερωμένη στον Δημήτρη Λάγιο και στην Κύπρο και το 2006 κυκλοφόρησε αφιέρωμα στον Δημήτρη Λάγιο από το περιοδικό «Επτανησιακά Φύλλα» (τόμ. ΚΣΤ’, τεύχος 1-2). Αφιέρωμα στον συνθέτη φιλοξένησε δύο φορές και το τριμηνιαίο μουσικό περιοδικό «Μετρονόμος» (τεύχη 23/Οκτώβριος – Δεκέμβριος 2006 και 53/Ιούλιος – Σεπτέμβριος 2014). Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει το άρθρο του Διονύση Μπουκουβάλα «Η πνευματική παρακαταθήκη του Δημήτρη Λάγιου», που περιλαμβάνει μια πρώτη απόπειρα καταγραφής του συνθετικού του αρχείου.

Όλα τα χρόνια της καλλιτεχνικής του δημιουργίας ο Δημήτρης Λάγιος αγαπήθηκε πηγαία και πολύ, με μιαν αγάπη γνήσια, αμέριστη και εγκάρδια από τους οικείους του, τους φίλους του, τους συνεργάτες και το κοινό του. Υπήρξε ένα πλάσμα σπάνιο, γεννημένο και ικανό μόνο για το καλό, το ωραίο, το ευγενές, το ταπεινό, που ό,τι άγγιζε το έκανε ξεχωριστό και που η συναναστροφή μαζί του υπήρξε, κατά γενική ομολογία όσων τον γνώρισαν, μια μοναδική εύνοια της τύχης και ένα ανεκτίμητο δώρο του Θεού για εκείνους. Ο Λευτέρης Παπαδόπουλος και ο Γιώργος Νταλάρας έχουν πει για τον Δημήτρη Λάγιο ότι ήταν από τους λίγους που τους πλησίασαν χωρίς συμφέρον και υστεροβουλία, ενώ ο Οδυσσέας Ελύτης πως από τις δεκαπέντε περίπου εκδοχές που είχε ακούσει για τον «Ηλιάτορα», του Λάγιου ήταν εκείνη που τον εντυπωσίασε και την οποία τελικά ξεχώρισε και ενέκρινε για ν’ ακουστεί μελοποιημένο το έργο του.

Σε άλλη στιγμή ο Λευτέρης Παπαδόπουλος είχε δηλώσει για εκείνον: «Ήξερε μουσική! Γνώριζε πολλά. Καταλάβαινε από ποίηση. Αγαπούσε τα παλιά κιτάπια. Αγαπούσε τα πατροπαράδοτα. Κι ήταν σεμνός. Και ντροπαλός. Αναρωτιέμαι, πολλές φορές: Γιατί να χάνονται τέτοιοι άνθρωποι;». Κι ο Μίκης Θοεδωράκης είχε επίσης δηλώσει πως ο Δημήτρης Λάγιος υπήρξε «ο άνθρωπος με τα ψυχικά θεμέλια που δεν πρόλαβε να απογειωθεί. Ο λίγος χρόνος δημιουργίας και οι θάλασσες, όπου σκορπίστηκε με ευλάβεια, δεν του στερούν την αθανασία». Τέλος, ο στενός συνεργάτης του και πρώτος ερμηνευτής των πιο διάσημων έργων του, Γιώργος Νταλάρας, ένας από τους κορυφαίους τραγουδιστές που ανέδειξε η Ελλάδα στα μεταπολεμικά χρόνια, είχε δηλώσει για εκείνον συντετριμένος: «Ο Δημήτρης είναι ο άνθρωπος για τον οποίο είπα πως ίσως θα ήταν καλύτερο να μην τον είχα γνωρίσει γιατί είναι αβάσταχτο το βάρος της απώλειας και της απουσίας του».

Αφίσες εκδηλώσεων και εξώφυλλα περιοδικών με αφιερώματα στον Δημήτρη Λάγιο

Ο Μιχάλης Μπουρμπούλης, τους στίχους του οποίου μελοποίησε ο Δημήτρης Λάγιος στο έργο «Ο Άη-Λαός», είχε πει για εκείνον: «Δεν μου είναι ευχάριστο να μιλώ για έναν άνθρωπο που χάθηκε στην κορυφή της έκρηξης του ταλέντου του. Ηφαίστειο.. Αυτό το παιδί, ο Δημήτρης ο Λάγιος, ήταν καλλονός στην όψη και καλλονός μέσα του. Συνεργαστήκαμε άψογα και του έδωσα τους στίχους για τον Άη Λαό. Ήταν Επτανήσιος με την καλή έννοια του όρου. Αλλαφιασμένος, όπως ήμουν κι εγώ. Ζακυνθινός εκείνος, Κεφαλλονίτης εγώ. Ήταν όμως μπεσαλής, φιλόξενος, όμορφος και πάρα πολύ καλός τραγουδιστής. Ως συνθέτης, δεν συζητιέται.. Εάν δεν πέθαινε ο Λάγιος, θα συνέβαινε το εξής στην ελληνική μουσική: Αυτός το bel canto το Επτανησιακό θα το ταίριαζε τόσο καλά με την τεράστια λαϊκή παράδοση που έχουμε την εξ ανατολών αλλά και τη ντόπια, και θα μας έβγαζε -όπως έχει φύγει και μέσα σε δυο – τρία τραγούδια- το ‘χει πιάσει. Μακάρι να ζούσε και η μουσική αλλά και η χώρα έχει μόνο να κερδίσει από τέτοιους ανθρώπους».

Στις 13 Απρίλιου 1991, δύο μόλις ημέρες μετά τον θάνατο του υπέροχου και μοναδικού δημιουργού, ο στενός του φίλος, λογοτέχνης Διονύσης Σέρρας έγραψε για εκείνον το κείμενο «Νότες σιωπής για τον Δημήτρη Λάγιο», όπου αναφέρει: «Νέος έφυγε από τη ζωή ο γνωστός και αγαπητός κ’ έξω από το νησί μας Δημήτρης Λάγιος. Έφυγε απρόσμενα σχεδόν, πριν από την ώρα του, δίχως να προσφέρει όλα όσα είχε τη διάθεση και την ικανότητα να δώσει στους πολυάριθμους φίλους και θαυμαστές του. Η σκληρή και ύπουλη αρρώστια που τον βασάνισε κι ο αναπότρεπτος θάνατός του έκοψαν την ερωτική του ορμή για ζωή και δημιουργία». Ο Δημήτρης Λάγιος, ο μουσικός με την πανελλήνια και διεθνή ακτινοβολία, έφυγε από τη ζωή με τα έργα που δεν πρόλαβε να γράψει, αφήνοντας διαχρονικό απόθεμα τα μαγικά μουσικά του σκήπτρα και τη νεανική εικόνα του.

Ο ίδιος υπήρξε ένα πλάσμα ταπεινό και διακριτικό. Μετέδιδε απλόχερα και πρόθυμα τις σπάνιες και πλούσιες γνώσεις του στους συνεργάτες του, ανέδειξε νέους καλλιτέχνες και τους ενθάρρυνε δημιουργικά να συνεχίσουν να να προσφέρουν στον μαγικό κόσμο της μουσικής που λάτρεψε, στήριξε την παιδεία με το έργο του για τη νεολαία στον τόπο μας, συντάχθηκε με όλο του το είναι στον αγώνα της δοκιμαζόμενης Κύπρου, είχε ώριμη πολιτική στάση απέναντι στην εποχή του και στα προβλήματά της, αγαπούσε με πάθος να μοιράζεται γενναιόδωρα τη χαρά και την αποδοχή που ο ίδιος αντλούσε από τη δουλειά και τις αναζητήσεις του με τον κόσμο, τους φίλους και τους συνοδοιπόρους του κάνοντάς τους μέρος της ομορφιάς και της πληρότητας που ζούσε μέσα από την πορεία και το έργο του. Σε ό,τι έκανε και τον απασχολούσε είχε ένα περίσσευμα ψυχής, μια έμφυτη ευγένεια, αρχοντιά, απλότητα και καλοσύνη, που πολύ δύσκολα θα ξαναβρεθούν ταιριασμένα σε έναν και μόνο άνθρωπο, καλλιτέχνη και δημιουργό..

Οι συνθέσεις του χαρακτηρίζονταν από ένα έντονο στοιχείο που ακροβατούσε μεταξύ ονείρου και μελαγχολίας. Οι στίχοι του μιλούσαν για τη θάλασσα, τη νοσταλγία και την αγάπη, με μία ισορροπημένη εξιδανίκευση. Μελοποίησε Κάλβο, Σολωμό, Ελύτη, Καρυωτάκη, πολλούς Ζακυνθινούς, Κυπρίους και άλλους ποιητές. Υπήρξε ο κατ’ εξοχήν νεώτερος συνθέτης των μεγάλων ποιητών μας. Ίδρυσε φορείς και σχολές Μουσικής σε διάφορα μέρη ανά τη χώρα. Στα τριανταεννιά του χρόνια πρόλαβε ν’ αφήσει το δικό του μουσικό αποτύπωμα στο ελληνικό τραγούδι. «Έχω πρόβλημα με τον χρόνο. Δεν έχω με τον θάνατο. Ο θάνατος είναι φίλος μου, ο χρόνος είν’ εχθρός μου. Ό,τι και να κάνεις στην τέχνη, δεν φτάνει ο χρόνος», είχε πει ο ίδιος, σε μια συνέντευξή του στην εφημερίδα «Τα Νέα», στις 23 Δεκεμβρίου 1989.

«Κορίτσι μου καΐκι μου ανεμολικνισμένο
της μοίρας σκουλαρίκι μου μαλαμοκαπνισμένο
πόσα ταξίδια γράφουνε τα σκαλιστά σου μάτια
στου πέλαγου τα πλάτια»
Λευτ. Παπαδόπουλος

Και πράγματι.. για τον Δημήτρη Λάγιο, «τον νέο και άξιο Ζακυνθινό, τον ευαίσθητο άνθρωπο, τον ταλαντούχο μουσικό, τον καλοσυνάτο φίλο, τον λυρικό στιχουργό, τον τρυφερό τραγουδιστή, τον δραστήριο και ακάματο δημιουργό, τον τόσο συνεπή με την τέχνη του, τις υποχρεώσεις του και τα «πιστεύω» του, ο χρόνος δεν έφτασε.. Του στάθηκε ιδιαίτερα λίγος. Κι όμως, σε αυτό το διάστημα που έζησε, φεύγοντας πάνω στην άνοιξη της καλλιτεχνικής του πορείας, στην ακμή του δημιουργικού του οργασμού και στην πιο καλή του ώρα, κατάφερε θαυμαστά να φτάσει σ’ ένα αξιόλογο και αξιοζήλευτο σημείο και να προσφέρει γενναιόδωρα πολλά μουσικά γεννήματα που τιμούν τη Ζάκυνθο και όλη την Ελλάδα, καθώς είναι προϊόντα έμφυτου και καλλιεργημένου ταλέντου, πολλής γνώσης, μεγάλου αγώνα, σεβασμού και συνέχειας της παράδοσής μας, άμετρης διάθεσης για ποιοτική (όχι ερασιτεχνική και κοινότυπη, εφήμερης διάρκειας) προσφορά και ανάγκης βαθύτερης για έκφραση προσωπικών και διαπροσωπικών θέσεων και στοιχείων, σκέψεων και συναισθημάτων, ονείρων ή οραμάτων. Ήταν εξαίρετος καλλιτέχνης και δημιουργός. Άξιο τέκνο της Ζακύνθου που τόσο την αγάπησε. Η μουσική και τα τραγούδια του πέρασαν τα σύνορα τόσο της ιδιαιτέρας πατρίδας του, όσο και της Ελλάδας. Έφυγε όμως τόσο νωρίς και έχασε η Ζάκυνθος και η Ελλάδα όλα όσα είχε ακόμη να προσφέρει. Ο Δήμος [όπως τον αποκαλούσαν οι Ζακυνθινοί φίλοι του] άλλαξε τα μουσικά ακούσματα της Ζακύνθου και, μέσα από τις μουσικές δημιουργίες του και τις εμφανίσεις του και με άλλους συνεργάτες, ανέδειξε πλήθος καλλιτεχνών και τραγουδιστών, οι οποίοι διαπρέπουν, εντός και εκτός Ζακύνθου. Ήταν φύση ανήσυχη, άτομο συναισθηματικό, με έντονο λυρισμό, αλλά και μελαγχολικός και καρτερικός, πείσμων που πίστευε στις ικανότητές του», θα πουν για εκείνον οι συνεργάτες του από το Μουσικό Ασκηταριό στη Ζάκυνθο στο όμορφο αφιέρωμα που του έκαναν για τα 23 χρόνια από τον θάνατό του.

Στο διάστημα της σύντομης μουσικής διαδρομής του -ουσιαστικά, μέσα σε μία μόνο δεκαετία- ο Δημήτρης Λάγιος δημιούργησε ένα πλούσιο και ανεκτίμητο, σε μέγεθος και καλλιτεχνική αξία, έργο που τον κατατάσσει στις σπουδαιότερες μουσικές μορφές της εποχής του και της πατρίδας μας. Δουλεύοντας ασταμάτητα, έγραψε τραγούδια, λαϊκά ορατόρια βασισμένα σε ποιητικά κείμενα, συμφωνικά έργα, κατέγραψε και διέσωσε παραδοσιακό υλικό, ανέδειξε την σπάνια ποιητική κληρονομιά του λαού μας. Και όλα αυτά χωρίς προσπάθειες εντυπωσιασμού. Με τα μεγάλα καστανά μάτια της ψυχής του «οραματίστηκε μιαν ελληνική μουσική έξω από τη σύμβαση του λαϊκισμού. Μια μουσική που να επικοινωνεί με τη λόγια κλασικότητα, χωρίς να χάνει την επαφή της με τον απλό άνθρωπο», όπως σημειώνει για εκείνον ο Στρατής Πασχάλης.

Αν και διαθέτει μία τέτοια σημαντική εργογραφία, σήμερα υπάρχει δισκογραφημένο μόνο μικρό κομμάτι της και από αυτά τα περισσότερα έργα είναι πλέον εξαντλημένα. Ο Λάγιος σπανίως τιμάται πια σε μεγάλη κλίμακα. Τοπικά αφιερώματα και γιορτές γίνονται, όμως στην Αθήνα η τελευταία μεγάλη διοργάνωση προς τιμήν του συντελέστηκε το 2011, στη Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών, στο πλαίσιο ενός «Κύκλου ελληνικού τραγουδιού – Ο Άγνωστος Ελληνισμός», για την επέτειο των 20 χρόνων από τον θάνατό του. Ο Δημήτρης Λάγιος παραμένει δυστυχώς «άγνωστος», αν σκεφτεί κανείς ότι αρκετοί δεν γνωρίζουν καν τον συνθέτη ενός χιλιοτραγουδισμένου κομματιού, όπως το «Όμορφη και παράξενη πατρίδα», κυρίως όμως δεν γνωρίζουν τον σύγχρονο συνθέτη που θεμελίωσε με τη ζωή και το έργο του μια νέα, πολύτιμη για τον Ελληνισμό ματιά πάνω στα μουσικά πράγματα και την εν γένει πολιτιστική παράδοση της πατρίδας μας.

Ας ευχηθούμε να υπάρξει ενεργοποίηση από τους αρμόδιους φορείς και να συλλεχθεί το ποικίλο υλικό τραγουδιών, ορχηστρικών συνθέσεων και ποιημάτων του. Ήδη στην ιδιαίτερη πατρίδα του, τη Ζάκυνθο, γίνονται πολύ αξιόλογες προσπάθειες από χορωδίες και μουσικούς να διασωθεί ένα μέρος αυτών. Ας ευχηθούμε επίσης, στα σχολεία μας να διδάσκεται η μουσική και το έργο του Δημήτρη Λάγιου στα μικρά Ελληνόπουλα, για τη μουσική παιδεία των οποίων ο ίδιος με τόση επιμέλεια και ευαισθησία εργάστηκε.

Όπως έχει πει για εκείνον η σύζυγός του, «Δεν ήταν ποτέ και για κανέναν εύκολο να κοιτάζει κατάματα τον εκτυφλωτικό κόσμο του Λάγιου. Γιατί, πλεγμένα ανάμεσα στις λέξεις που σκάλιζε με τα μολύβια του πάνω σε κίτρινα χαρτάκια, βρίσκονταν η μοναξιά, ο έρωτας, το πάθος, η ζωή, πράγματα που λάτρευε, άλλα που τον μάγευαν και όσα τον κυνηγούσαν. Αγάπη, πάθος, θαυμασμός, σεβασμός.. Αυτές οι τέσσερις λέξεις μπορούν ίσως να συνοψίσουν τη σχέση του Δημήτρη με τη μουσική και τη δημιουργία».

«Δὲν ἀκούεται οὔτ’ ἕνα κῦμα
εἰς τὴν ἔρμη ἀκρογιαλιά,
λὲς καὶ ἡ θάλασσα κοιμᾶται
μὲς τῆς γῆς τὴν ἀγκαλιά»
Διονύσιος Σολωμός, «Γαλήνη»

Ο Δημήτρης Λάγιος έσβησε μίαν ανοιξιάτικη μέρα, στις 11 του Απρίλη του 1991, χτυπημένος από καρκίνο του πνεύμονα. Είχε μόλις κλείσει τα 39 του χρόνια.. «Όλο το τελευταίο διάστημα, παρά το ότι είχε πια ξεκινήσει η αντίστροφη μέτρηση, εκείνος ένιωθε την ανάγκη να παλέψει με την ατυχία του, με τη μοίρα του, και το πολεμούσε. Αυτό δείχνει έναν άνθρωπο συνειδητοποιημένο και αγωνιστή. Ένα ακόμα στοιχείο του για το οποίο πρέπει να τον σεβόμαστε …», θα πει για εκείνον αργότερα ο Γιώργος Νταλάρας. Αν δεν τον προλάβαινε ο θάνατος, γενική εκτίμηση είναι πως ο Δημήτρης Λάγιος θα είχε προσφέρει ένα ασύγκριτο έργο στον τόπο μας και θ’ αποτελούσε σήμερα έναν από τους κορυφαίους Έλληνες καλλιτέχνες όλων των εποχών.

Συγκίνηση προκαλεί το γράμμα που έγραψε ο Δημήτρης Λάγιος, λίγο καιρό πριν φύγει, προς τα «δύο κοριτσάκια του», όπως αποκαλεί τη σύζυγό του Πέγκυ και τη μικρή τους κόρη Υακίνθη:

Σύμφωνα με την τελευταία του επιθυμία, η τέφρα του σκορπίστηκε στη θάλασσα της Ζακύνθου και της Κύπρου, τον Μάιο του 1991. Γεννήθηκε Ζακυνθινός, επέλεξε να είναι Κύπριος. Γιος μιας θάλασσας και εραστής μιας άλλης. Στην Κύπρο και στη Ζάκυνθο: εκεί θα τραγουδάει, για πάντα, ο Δημήτρης Λάγιος τον Διονύσιο Σολωμό, τον Κάλβο, τον Ελύτη, τους αιώνιους Ποιητές μας! Τα τραγούδια και οι συνθέσεις του δεν θα πάψουν να ηχούν στις σημερινές, αλλά και στις αυριανές γενιές, σαλπίζοντας μηνύματα αγάπης, έρωτα, ευγένειας, ανθρωπιάς.

Ουράνιο πλάσμα

«Περαστικός κι αμίλητος
κι απ’ τη ζωή φευγάτος
ή ο Θεός θα ‘ν’ άδικος
ή θα ν’ ο κόσμος σκάρτος»
Μιχ. Μπουρμπούλης, «Ο Αη-Λαός», 1983

«Ουράνιο πλάσμα» είναι ο τίτλος μιας από τις ωραιότερες, αν όχι της ωραιότερης διωδίας του πατέρα της ζακυνθινής σερενάτας Τζώρτζη Κωστή, που ανέδειξε ξεχωριστά, με την προσωπική του δουλειά, ο Δημήτρης Λάγιος. Ίσως κανένας άλλος χαρακτηρισμός δεν ταίριαξε ποτέ τόσο με τη μορφή του μοναδικού και πολυαγαπημένου μας συνθέτη όσο αυτή η ποιητική φράση.

Η απώλεια ενός τόσο χαρισματικού και δημιουργικού ανθρώπου μόλις στα 39 του χρόνια, δύσκολα μπορεί να γίνει παραδεκτή και να παρηγορηθεί κάπως με μια σκέψη στον νου.. Στην πορεία του χρόνου συχνά αναρωτήθηκα, μήπως τελικά ο Δημήτρης Λάγιος ήταν στ’ αλήθεια ένα ουράνιο πλάσμα ο ίδιος, ένα ατόφιο κομμάτι του ουρανού που ο Θεός μοιράστηκε για λίγο μαζί μας, θέλοντας μέσα από το πέρασμά του, να μας δώσει ένα δείγμα της δικής Του αιώνιας ομορφιάς και της μεγαλοσύνης Του.

«Ουράνιο πλάσμα, ω μην κοιμάσαι
Ξύπνα ν’ ακούσεις άσμα γλυκό»
Δημήτρης Πελεκάσης

Και πάλι όμως λέω, πως ο Δημήτρης Λάγιος δεν ήταν παρά ένας άνθρωπος ανάμεσά μας, γεμάτος από τα δικά του ξεχωριστά όνειρα και τις ελπίδες του, με τον δικό του προσωπικό αγώνα για όλα εκείνα που αγάπησε και τον ενέπνεαν ως καλλιτέχνη και ως άνθρωπο, γεμάτος από την αγάπη των δικών του, των φίλων και του κοινού του, αλλά και από τις έγνοιες και τις αγωνίες που τον συντρόφευαν ως το στερνό του, δύσκολο ταξίδι. Στη σύντομη αλλά πάντοτε μεστή από ουσία ζωή του, μας έδειξε ο ίδιος με τον βίο του, με το ολόφωτο παράδειγμά του, με το ήθος, την πορεία και το έργο του, τον άνθρωπο στην αρχετυπική του ταυτότητα και ομορφιά, εκείνον προς τον οποίο ανέκαθεν έτεινε ο πολιτισμός του λαού μας στις καλύτερες στιγμές της ιστορίας του. Μας αποκάλυψε την πεμπτουσία της ζωής, όπως ο ίδιος ήξερε μοναδικά να τη βιώνει και να την κρατά θησαυρό αδαπάνητο στον νου και στην καρδιά του.

Για τούτο υπάρχουν περισσότεροι τρόποι να «σπουδάσεις» τον Δημήτρη Λάγιο ακόμα και αν δεν κατέχεις πολλά από μουσική, αυτή την ανεκτίμητη μουσική κληρονομιά που μας άφησε. Ένα από τα αμέτρητα δώρα του σε εμάς τους «νεοέλληνες» είναι το προσωπικό παράδειγμα της όλης βιωτής του και το μοναδικό πάντρεμα της αγνότητας και της ομορφιάς που άφηνε ως ξεχωριστό δικό του αποτύπωμα σε κάθε τι με το οποίο καταπιανόταν, αποθεώνοντάς το. Τριάντα χρόνια μετά την απώλειά του είναι περισσότερο παρών από ποτέ, έχοντας καταφέρει να κλείσει ολάκερο τον Ελληνισμό, που τόσο αγάπησε, στο σπάνιας αξίας έργο που μας πρόσφερε, αλλά και στην ίδια τη ζωή του, στην προσωπική του στάση και στη ματιά του πάνω στα πράγματα.

Δημήτρη Λάγιε σε ευχαριστούμε!

Το 1989, η παρουσιάστρια Μαλβίνα Κάραλη προέβαλε στην εκπομπή της με πορτρέτα καλλιτεχνών «Οι Νότες και τα Λόγια», στην κρατική τηλεόραση, ένα τηλεοπτικό αφιέρωμα στον Δημήτρη Λάγιο. «Αισθάνομαι δόκιμος μουσικός και δόκιμος άνθρωπος». «Θέλω να πιστεύω ότι είμαι ο μεγαλύτερος θαυμαστής του Καρυωτάκη». «Τώρα τελευταία ανακάλυψα έναν καινούριο φίλο: το μωβ». Είναι μόνο μερικά από τα αποκαλυπτικά λόγια του Δημήτρη Λάγιου, στο πλαίσιο του αφιερώματος εκείνου. Για πρώτη φορά παρουσιάζεται η μελοποίηση του ποιήματος του Κώστα Καρυωτάκη, «Μπαλάντα στους άδοξους ποιητές των αιώνων». Ο ταλαντούχος και πρόωρα χαμένος συνθέτης μιλά για τη ζωή του και αποκαλύπτεται κυρίως μέσα από τα τραγούδια του. Ακούγονται: «Όμορφη και Παράξενη Πατρίδα» (Οδυσσέας Ελύτης), «Μπαλάντα στους Άδοξους Ποιητές των Αιώνων» (Κώστας Καρυωτάκης), «Καθρέφτης», «Μωβ», «Να κλαις», «Στη χώρα των ψυχών», «Φύλαξε ό,τι αγαπάς», «Πες μου πως είναι ψέματα», «Καναρίνι». Εμφανίζονται οι ερμηνευτές: Κωστής Κωνσταντάρας, Ηλέκτρα Βάργκα:

Αρκετά χρόνια μετά, το 2006, προβλήθηκε στην ΕΡΤ ένα ακόμα αξιόλογο αφιέρωμα της Πανδώρας Μουρίκη, για τα 15 χρόνια από τον θάνατο του Ζακυνθινού μουσικοσυνθέτη. Μίλησαν αρκετοί καλλιτέχνες που συνεργάστηκαν μαζί του, ενώ προβλήθηκαν και αποσπάσματα από συνεντεύξεις και συναυλίες του. Στο βίντεο, παρακολουθούμε μερικές εξομολογήσεις του και μικρά κομμάτια από το αφιέρωμα, με μουσικές στιγμές. Ακούγονται διάφορες δημιουργίες του ίδιου. Οι τοποθεσίες που προβάλλονται, βρίσκονται όλες στην ιδιαίτερη πατρίδα του, τη Ζάκυνθο. Ακούγονται κομμάτια από τους δίσκους του «Ρωγμές», «Ερωτική Πρόβα» και «Της Υακύνθης»:

Αναλυτική εργογραφία

Άμεσος ο λόγος του, πεζός και ποιητικός, εκφραστικός, προσωπικός, ευρύς, απλός και προφανής, φωτεινός, λεπτός, μουσικός, με χρώμα. Κατάγεται από τόπο ονείρου και πάλης. Στην Χώρα κάθε πέρασμά του από τα καντούνια, τις μερίες και τις ρούγες, σαν ένα μαγικό ταξίδι στο κόσμο της μουσικής απόδοσης του κόσμου. Ψυχωνόταν από τα χωρία, τους χωματόδρομους, τα αμπέλια, τις ελιές, τις αμμουδιές και την θάλασσα, που απλώνονται τριγύρω πιο πολύ και από φως. Γοητευόταν από την μουσική του τόπου του. Βίωνε το τραγούδι ως τρόπο ζωής, ζούσε σε χρόνο ενεστώτα τη σύγκλιση της μουσικής με τον ποιητικό λόγο, έντεχνο ή λαϊκό, στη γη του Ούγκο Φώσκολο (Ugo Foscolo), του Ανδρέα Κάλβου και του Διονύσιου Σολωμού.

Το σύνολο του μουσικού έργου του Δημήτρη Λάγιου θα μπορούσε να ταξινομηθεί σε εννέα θεματικούς κύκλους, εννέα Μυθογραφίες. Ο συνθέτης και ποιητής ετοίμασε εννέα μουσικά ταξίδια, με οδηγό του εννέα νοερούς αστερισμούς: Ελευθερία – Ήλιος – Πατρίδα – Μουσική του τόπου – Εκκλησιαστική Υμνολογία – Παιδιά – Ποιητές – Κύπρος – το Τέλος. Σημαδεύουν τα νερά της Ζακύνθου και της Κύπρου, μνημείο αιώνιο.

Το 2011 πραγματοποιήθηκε στην κατάμεστη Κεντρική Σκηνή της «Στέγης Γραμμάτων & Τεχνών» του Ιδρύματος Ωνάση ένα Αφιέρωμα στον Δημήτρη Λάγιο, με τη συμμετοχή καταξιωμένων καλλιτεχνών από την Ελλάδα και την Κύπρο, όπου παρουσιάστηκαν αποσπάσματα από το σύνολο του έργου του και η «Κάλβειος Ραψωδία» σε πρώτη παγκόσμια εκτέλεση

α. Μυθογραφία πρώτη: Της Ελευθερίας

«Τα τέσσερα επαναστατικά τραγούδια του Ρήγα Φεραίου», 1975

Η εθνική αυτοδιάθεση, η δημοκρατία, η ισοπολιτεία και ισονομία, μια καθολική παιδεία αποτελούν τα συνιστώντα ιδεολογικά φορτία στα επαναστατικά τραγούδια του Ρήγα Βελεστινλή, αλλά και τα ζητούμενα στο ξημέρωμα της Μεταπολίτευσης. Ο Δημήτρης Λάγιος δημιούργησε ό,τι ονειρεύτηκε και το τραγούδησε. Έστησε εργαστήρι στην Αμερική των μουσικών του σπουδών (1974-1978) και μελοποίησε τα σπουδαία έργα του Ρήγα: «Θούριος», «Ύμνος Πατριωτικός», «Επαναστατικό Τραγούδι», «Ω, παιδιά μου ορφανά μου», που λειτούργησαν ως έκφραση της επαναστατικής πνοής και της δικής του γενιάς. Το έργο μελοποιήθηκε ανανεώνοντας, εκφράζοντας -εκ νέου- το ίδιο αίτημα για ελευθερία και ανεξαρτησία στη δοκιμαζόμενη χώρα του. Η μουσική ανασύνθεση ανήκει στον ιστοριοδίφη και μουσικό ερευνητή Γεώργιο Γ. Λαδά, ο οποίος μάλιστα προλογίζει καθένα από τα μελοποιημένα ποιήματα. Ο Δημήτρης Λάγιος έκανε την ενορχήστρωση, διηύθυνε την ορχήστρα και τραγούδησε. Η μουσική έχει εμβατηριακό χαρακτήρα, όπως επιβάλλει άλλωστε και το ειδικό περιεχόμενο των επαναστατικών ποιημάτων του Ρήγα.

Η ποίηση είναι ένα παραμύθι και η μελωδία το κελάιδημα, σα βγαίνει ο στίχος από τον Άδη στο φως. Αυθύπαρκτη και άχρονη αναστενάζει, όταν ενώνεται με το πρώτο φως της μέρας, την πρώτη σταγόνα της βροχής. Η αυγή της νεότητας βρήκε τον Δημήτρη Λάγιο με αποθέματα γενναιοψυχίας, ευγένειας και συνειδητότητας. Πίστεψε στην Άνοιξη του Διονύσιου Σολωμού, αγάπησε τη βιωμένη όψη της Ιστορίας, τραγούδησε τη λευτεριά. Η «Μυθολογία Πρώτη – της Ελευθερίας» εκφράζεται με το πρωτόλειο, το δισκογραφικό έργο του «Τα τέσσερα επαναστατικά τραγούδια του Ρήγα Φεραίου» (1975).

β. Μυθογραφία δεύτερη: Του Ήλιου

«Ο Ήλιος ο Ηλιάτορας», 1982 (ποίηση: Οδυσσέας Ελύτης)

H μελοποίηση του ομώνυμου έργου του Οδυσσέα Ελύτη έγινε από τον Δημήτρη Λάγιο μετά από επιλογή του ίδιου του ποιητή. Ερμήνευσαν οι: Γιώργος Νταλάρας, Ελένη Βιτάλη, Νίκος Δημητράτος και η Χορωδία Λαμίας. Ποιητή, που κοινώνησες θάλασσα. Συνθέτη, που γεννήθηκες στη θάλασσα. Με το ποίημα ο Ήλιος ο Ηλιάτορας, με την ένδειξη «ποίημα για μελοποίηση» και έργο με σκηνικές οδηγίες, ο Οδυσσέας Ελύτης βαδίζει προς το τραγούδι, συντροφιά με τα ποιήματα: «Μονόγραμμα» και τα «Ρω του έρωτα». Από το συνολικό ποιητικό έργο ο Δ. Λάγιος ακολουθεί τη δική του επιλεκτική διαδρομή και το επανασυνθέτει.

γ. Μυθογραφία Τρίτη: της Πατρίδας

«Εδώ που γεννηθήκαμε», 1983 (στίχοι: Φώντας Λάδης)

Εδώ η μουσική του Δημήτρη Λάγιου ζωοποιεί τους στίχους του Φώντα Λάδη. Τραγουδά ο Αντώνης Καλογιάννης. Ο συνθέτης είχε πει σε μια συνέντευξή του: «… κάνω ένα δίσκο με τον Αντώνη Καλογιάννη. Έχει ορισμένες ευαισθησίες στη φωνή του, που μ’ έχουν αγγίξει στο παρελθόν και μ’ αντιπροσωπεύουν σαν άνθρωπο». Στον δίσκο θα βρούμε μερικά πολύ όμορφα τραγούδια, όπως το «Τι κι αν δεν ξέρω πώς σε λένε» και «Τα μάτια σου που κλαίνε». Οι στίχοι του έμπειρου Φώντα Λάδη, γνωστού για τις συνεργασίες του με τον Μάνο Λοΐζο, τον Μίκη Θεοδωράκη και τον Θάνο Μικρούτσικο, είναι στίχοι απλοί και άμεσοι με εμφανή κοινωνικό προσανατολισμό. Η φωνή του Αντώνη Καλογιάννη σε πλήρη ακμή, υπηρετεί με συγκινητική εκφραστικότητα τα τραγούδια. Το 1982, ο στιχουργός Φώντας Λάδης παρέδωσε στον Δημήτρη Λάγιο και μιαν ακόμα σειρά έργων του, από τα οποία ο συνθέτης μελοποίησε ορισμένα, με την προοπτική μιας μελλοντικής δημοσίευσης σε έναν νέο δίσκο: «Μαντεμοχώρια», «Μοτοσυκλέτα», «Η ελιά».

«Ο Άη Λαός», 1983 (στίχοι: Μιχάλης Μπουρμπούλης)

Σε μουσική του Δημήτρη Λάγιου και στίχους του Μιχάλη Μπουρμπούλη τραγουδά η Σωτηρία Μπέλλου. Το εξώφυλλο του δίσκου είναι φιλοτεχνημένο από τον Θέμη Τσιρώνη. Το θαύμα έχει μικρή λάμψη σ’ αυτόν τον δίσκο, στον ίσκιο ξαποσταίνουν τα όνειρα για την σακατεμένη γενιά του στιχουργού και του συνθέτη. Πρόκειται για συλλογή τραγουδιών με αφετηρία την Μικρασιατική Καταστροφή, που ανακαλεί αιωνόβιες αξίες και το κυρίαρχο εθνικό θυμικό απέναντι στην καταστροφή. Ο Χριστός που σταυρώνεται εκεί όπου ο Ελληνισμός ξεριζώνεται και οι ευθύνες των ξένων Δυνάμεων που μας πούλησαν. Ένα άλμπουμ πραγματικό διαμάντι της έντεχνης και λαϊκής δημιουργίας πάνω στη «μνήμη του λαού μας που καίει» ως άλλη «άκαυτη βάτος», κατά τον λόγο του Ποιητή. «Απ’ τ’ άδικο εστέγνωνα / τα ματωμένα ρούχα μου / Σακατεμένη μου γενιά / η κοινωνία μας κρατά / ενέχυρο αμανάτι / του κόσμου η απονιά / μας σβήσαν απ’ το χάρτη / Στου κόσμου τα στρατόπεδα / μου πήραν ό,τι αγάπησα». Περιέχει τα τραγούδια: Σακατεμένη μου γενιά, Θα με δικάσει, Αγάπη απαγορευμένη, Ο Άη Λαός, Δεκέμβρης γλυκοχάραμα, Χρόνια περιφρονημένα, Βαρέθηκα τη μοναξιά, Περαστικός κι αμίλητος, Οι φυλακές στα Βουρλά, Σαν το σίδερο, Θα με δικάσει (Χορωδιακό):

δ. Μυθογραφία Τέταρτη: Της Ζακύνθου

«Λαϊκά Τραγούδια της Ζάκυνθος», 1985

O Δημήτρης Λάγιος κυκλοφόρησε τον παραπάνω δίσκο το 1985. Συμμετείχαν το «Κάλβειο παραδοσιακό συγκρότημα» και οι «Τραγουδιστάδες του Ασκηταριού». Προϊόν εθνομουσικολογικής έρευνας περιλαμβάνει τον μουσικό θησαυρό της ζακυνθινής μουσικής παράδοσης. Ο ίδιος ο συνθέτης αναφέρει στον δίσκο: «Ο δίσκος αυτός είναι καρπός μιας αγάπης με πόνους και λαβωματιές γενάμενος από λίγα χορτάρια, έλαβε τώρα πνοή. Γλυκό είν’ το πρόσωπό μας και οι χορδές της φωνής σαΐτες αγγέλων στα Λαϊκά Τραγούδια της Ζάκυνθος. Δυο ήλιοι, δυο φεγγάρια οι χτύποι της καρδιάς των εφήβων – εραστών∙ μοσκοβολάει το στόμα. Ω πατέρα ουρανέ, σημαδεύεις πως ο ήλιος προβαίνει∙ ας πάμε νέοι, ανθεί και λουλουδίζει ο ήχος. Κι όρκο σας κάνω, τα πανιά αντέχουν κι είναι άσπρα, το αγέρι φυσάει στον Αιγιαλό, η “Γιακίνθη” αρμενίζει!».

Ο Δημήτρης Λάγιος έχει επίγνωση ότι η Ζάκυνθος είναι τόπος με βαθιά παράδοση «στα Γράμματα, στις Τέχνες», στον Αγώνα της Ανεξαρτησίας. Οι γενιές διαδέχονται η μια την άλλη και ο ίδιος συνδέει την εποχή των προγόνων του με εκείνη των γονέων του και, ακολούθως, με τους νέους της εποχής του. Ο ίδιος σημειώνει: «… Είτε το θέλω είτε όχι, έχω επηρεαστεί βαθύτατα από την πατρίδα μας, από τα χώματα που γεννηθήκαμε. Και έχω λατρέψει, στην κυριολεξία, τη μουσική μας. Οπωσδήποτε είμαι επηρεασμένος σ’ έναν πολύ μεγάλο βαθμό στη μουσική μου και στην όλη μου προσωπικότητα από τη ζακυνθινή μουσική. Για την εργασία αυτή είχα τη βοήθεια τριών γενεών, τους γέροντες και τις γερόντισσες, τους φίλους του πατέρα μου και τις ταβέρνες, και τους νέους ανθρώπους».

Ο συνθέτης κατέγραψε κρυμμένους ως τότε μουσικούς θησαυρούς της γενέτειρας του και πραγματικά άφησε μια ισχυρή παρακαταθήκη για το μέλλον. Σύμφωνα με τον μουσικολόγο Μάρκο Δραγούμη: «Η μοναδικότητα αυτού του δίσκου έγκειται στο ότι δεν έχει ξανακυκλοφορήσει δίσκος με τραγούδια της Ζακύνθου». Τα «Λαϊκά τραγούδια της Ζάκυνθος» έχουν λαογραφική, μουσική αλλά και συνθετική αξία. Παλιά λαϊκά τραγούδια, πολυφωνικά που ερμηνεύονται a capella, χωρίς συνοδεία οργάνων, παρά μόνο με τις φωνές. Τα περισσότερα ερωτικά, κρύβουν μέσα τους μια ποιητική αλλά και σατιρική διάθεση των ντόπιων. Αγροτικά, όπως η «Άμοιρη», η «Απαρνημένη», αλλά και αρέκιες («Γλυκοφέγγει», «Δυο ήλιοι, δυο φεγγάρια»…). Με τα τραγούδια αυτά και τη μουσική του ο Λάγιος ξαναθύμισε παλιές Ζακυνθινές μνήμες και αναβίωσε όμορφες νοσταλγικές στιγμές. Στάθηκε ευλαβικά απέναντι στη μουσική παράδοση του γενέθλιου τόπου και διατήρησε τον έμφυτο Επτανησιακό λυρισμό του.

Ο δίσκος περιέχει τα παρακάτω παραδοσιακά τραγούδια: Αγροτικά: 1. Τελάλημα (Καμπάνες, ταμπουρλονιάκαρα, Τελάλης), 2. Λεβαντίνικος ή συρτός Ζακυνθινός (Κάλβειο παραδοσιακό συγκρότημα), 3. Ο πικραμένος (Δημήτρης Λάγιος, Κάλβειο), 4. Γιαργιτός ή χορός του Θησέα (Παναγιώτης Κόκλας, νιάκαρα, Γιώργης Κόκλας, νταούλι), 5. Η απαρνημένη (Γεωργία Άνθη, Δημήτρης Λάγιος, Κάλβειο), 6. Η άμοιρη (Δημήτρης Λάγιος, Κάλβειο), 7. Το αλφαβητάρι (Δημήτρης Λάγιος, Μιχάλης Άνθης, Κώστας Ρομάντης, Κάλβειο), 8. Γέρανος ή Μεγάλος Ζακυνθινός (Δημήτρης Μαρίνος, μαντολίνο, Γιάννης Παπαδόπουλος, βιολί, Κάλβειο). Αρέκιες: 1. Δυο ήλιοι, δυο φεγγάρια (Νίκος Ντάσης, Τραγουδιστάδες του Ασκηταριού), 2. Γλυκοφέγγει (Δημήτρης Λάγιος, Ασκηταριό), 3. Εφίλησα μελαχρινή (Νίκος Ντάσης, Ασκηταριό), 4. Φυλακίσια ή Τση φυλακής (Δημήτρης Λάγιος, Μιχάλης Άνθης, Κώστας Ρομάντης, Κάλβειο), 5. Έφθασε η λαμπρά στιγμή (Σταύρος Χριστοδουλόπουλος, Ασκηταριό), 6. Όθεν είσθε των Ελλήνων (Δημήτρης Λάγιος), 7. Στ’ άγρια βουνά (Δημήτρης Λάγιος, Ασκηταριό), 8. Στων Ψαρών (Οδυσσέας Κεφαλληνός, Σταύρος Δαφαράνος, Κάλβειο).

«Αρκαδικά», 1985 (Δισκογραφικό ανέκδοτο)

Συλλογή δημοτικών τραγουδιών της Αρκαδίας, προϊόν έρευνας και επιμέλειας του Δημήτρη Λάγιου. Σχετική η αναφορά του: «Έχω κάνει μια έρευνα πάνω στα βουνά τα αρκαδικά και έχουμε καταγράψει γέροντες, από 75 και άνω …».

«Του Σολωμού και της Ζάκυνθος», 1986

Ο δίσκος του «Του Σολωμού και της Ζάκυνθος» με ξεχωριστό ποίημα τη «Γαλήνη», περιέχει παραδοσιακά τραγούδια της Ζακύνθου, τα περισσότερα σε στίχους Διονυσίου Σολωμού, ενορχηστρωμένα και παιγμένα με τον παραδοσιακό τρόπο της επτανησιακής μουσικής με μαντολίνα. Δίσκος ξεχωριστός, με τον οποίο Δημήτρης Λάγιος επιχειρεί μια κατάδυση στον πυθμένα της μουσικής ιδιοσυγκρασίας της πατρίδας του, προκειμένου ν’ αρθρώσει, ν’ αναδείξει και να υπερασπιστεί, ως μοναδική αξία, τον μουσικό λόγο του Επτανησιακού θαύματος.

Ο δίσκος περιέχει τα εξής τραγούδια: 1. H Ξανθούλα (Νίκος Ντάσης, Δημήτρης Λάγιος, Κωστής Κωνσταντάρας), 2. Η αγνώριστη (Δημήτρης Λάγιος), 3. Δε μ’ αγαπάς (Οδυσσέας και Σπύρος Κεφαλληνός), 4. Βαρκαρόλα (από το «Λάμπρο» του Σολωμού) (Δημήτρης Μαρίνος, μαντολίνα), 5. Η φαρμακωμένη (Νίκος Ντάσης), 6. Στην σκιά χεροπιασμέναις (από τον «Ύμνο εις την Ελευθερίαν») (Νίκος Ντάσης, Δημήτρης Λάγιος, Κωστής Κωνσταντάρας), 7. Γαλήνη (Δημήτρης Λάγιος), 8. Σ’ ένα παπόρο μέσα (Οδ. Κεφαλληνός, Νίκος Ντάσης, Σπ. Κεφαλληνός, Δημ. Λάγιος), 9. Το λιμάνι (Οδυσσέας και Σπύρος Κεφαλληνός), 10. Γιαλό γιαλό (Τίτος Μαρμαράς, Νίκος Ντάσης, Γεράσιμος Βλατσέας, Κώστας Παράσχης, Τάκης Ζούγρας), 11. Πόσο πολύ σ’ αγάπησα (Γεράσιμος Βλατσέας, Τάκης Ζούγρας), 12. Οι μήνες (Ηλέκτρα Βάργκα, παιδική χορωδία Διονύση Αποστολάτου), 13. Γλυκειά μου αγάπη πρώτη (Σπύρος Λάγιος, Τάσης Κεφαλληνός). Στα τραγούδια υπ’ αριθ. 1 έως και 7, η ποίηση είναι του Διονυσίου Σολωμού. Η μουσική στα τραγούδια υπ’ αριθ. 1, 2 και 6 είναι αγνώστου συνθέτη, στο υπ’ αριθ. 5 του Νικολάου Μαντζάρου και στα υπ’ αριθ. 3, 4 και 7 του Δημήτρη Λάγιου. Τα υπ’ αριθ. 8 και 10 είναι λαϊκά τραγούδια της Επτανήσου, τα υπ’ αριθ. 11, 12 και 13 του Δημήτρη Λάγιου, στο υπ’ αριθ. 11 οι στίχοι είναι του Διονύση Μάργαρη, ενώ το υπ’ αριθ. 9 έχει καθιερωθεί στη Ζάκυνθο.

«Ομιλίες», 1987 (Δισκογραφικό ανέκδοτο)

Οι «Ομιλίες» συνιστούν το ζακυνθινό λαϊκό θέατρο και αποτελούν για τον Δημήτρη Λάγιο έναν ανεξάντλητο μουσικό κόσμο έμπνευσης και έρευνας. Ο σκοπός του ήταν να κυκλοφορήσει σε βινύλιο και cd, κεντρικά μέρη από τα πλέον των εκατό (100) σωζόμενα -έως την εποχή του- έργα, τα οποία ο μουσικοσυνθέτης θεωρεί ανάλογα του «Θεάτρου Σκιών» και μαζί συγκροτούν την έννοια του λαϊκού θεάτρου στην Ελλάδα. Κύρια μέριμνά του ήταν ν’ αναδείξει, να διαδώσει και να υποστηρίξει τη ζακυνθινή λαϊκή θεατρική παράδοση ως αναπόσπαστο στοιχείο της άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς της εποχής του.

Δημήτρης Μαρίνος, «Του μαντολίνου», 1987

Ο Δημήτρης Μαρίνος είναι κορυφαίος δεξιοτέχνης του μαντολίνου, με καταγωγή επίσης από τη Ζάκυνθο, ο οποίος ζει και δραστηριοποιείται στην Αμερική, αλλ’ έχει δώσει υψηλής ποιότητας ρεσιτάλ και στην ιδιαίτερη πατρίδα του, όπου οι ήοι του μαντολίνου δεν έπαψαν ποτέ να κυριαρχούν και να συμβάλλουν στην πλούσια μουσική παράδοση του νησιού. Το 1987 ο συνθέτης Δημήτρης Λάγιος αποφάσισε να αναδείξει τον σπουδαίο δεξιοτέχνη, που τότε ανήκε στη μουσική ομάδα του. Συγκέντρωσε έτσι έργα Επτανησίων συνθετών γραμμένα για μαντολίνο ή και για άλλα όργανα, τα οποία διασκεύασε για μαντολίνο και δημιούργησε τον δίσκο «Του μαντολίνου», ο οποίος εκδόθηκε από τη CBS. Στον δίσκο περιλαμβάνονται συνθέσεις των: Διονυσίου Λαυράγκα (1860-1941), Παύλου Καρρέρ (1829-1896), Ναπολέοντος Λαμπελέτ (1864-1932), Σπύρου Σαμάρα (1861-1917), Διονυσίου Βισβάρδη (1910-1999), Αλέκου Ξένου (1912-1995), Κυριάκου Σφέτσα (1945-) και Δημήτρη Λάγιου (1952-1991).

Έργα του δίσκου διασκευασμένα από τον Δημήτρη Λάγιο για μαντολίνο, ενώ αρχικά ήταν γραμμένα για άλλα όργανα, είναι: η «Ελληνική Σερενάτα» του Λαυράγκα, που γράφτηκε για βιολί και πιάνο, και ο «Ισπανικός χορός» του Σαμάρα που ήταν γραμμένος για σόλο πιάνο και διασκευάστηκε για τέσσερα σόλο μαντολίνα, τα οποία εκτελεί όλα ο Μαρίνος! Το «Ρόδον της άνοιξης» του Παύλου Καρρέρ ήταν αρχικά τραγούδι σε ποίηση του Ιουλίου Τυπάλδου, αλλ’ εδώ έγινε οργανικό κομμάτι για μαντολίνο και πιάνο. Η «Νοσταλγία για την Ιθάκη» του Αλέκου Ξένου γράφτηκε ειδικά γι’ αυτό τον δίσκο, ενώ οι «Παξοί – Αντίπαξοι» του Λάγιου αρχικά είχε γραφτεί για το έργο «Ο ήλιος ο ηλιάτορας», αλλά τελικά δεν χρησιμοποιήθηκε εκεί και κατέληξε σε τούτο τον δίσκο. Τον σολίστα Δημήτρη Μαρίνο σε αρκετά κομμάτια συνοδεύει η πιανίστρια Νέλλη Σεμιτέκολο, ενώ συμμετέχει και ο κιθαριστής Γιώργος Σκαβάρας:Συλλογή έντεκα (11) συνθέσεων Επτανησίων συνθετών. Η διασκευή για μαντολίνο έγινε από τον Δημήτρη Λάγιο με την εξαιρετική συμμετοχή του Ζακυνθινού δεξιοτέχνη μαντολινίστα, Δημήτρη Μαρίνου. Ο ίδιος ο Λάγιος γράφει στον δίσκο: «Μια και βρίσκεται στη μουσική συντροφιά μου ένας παίχτης μαντολίνου με σπάνιο ήθος, προσπάθησα να βρω το κατάλληλο ρεπερτόριο ψάχνοντας στα έργα συνθετών της Επτανησιακής Σχολής για το όργανο αυτό. Τα έργα των Επτανησίων συνθετών είναι «χαμένα» τα περισσότερα. Έτσι, αναγκάστηκα να κάνω κάποιες μεταγραφές για το μαντολίνο, που ελπίζω να μου συγχωρεθούν -φυσικά μετά από την ακρόαση του δίσκου. Στα ψαξίματά μου με βοήθησαν οι κ.κ. Ι. Ευθυμιάτου, Ι. Κουρκουμέλης, Γ. Ραυτόπουλος, Γ. Δεμέτης και τους ευχαριστώ».

Τζώρτζη Κωστή (1870-1959) «Ζακυνθινές Σερενάδες», 1988

Οι «Ζακυνθινές Σερενάτες» του Τζώρτζη Κωστή παρουσιάζουν ζωντανά τα βιώματα του Λάγιου από την τοπική κουλτούρα, που είχε το χάρισμα να τα μετουσιώνει σε καλλιτεχνική σύνθεση. Η ενορχήστρωση, επιμέλεια παραγωγής, η παραγωγή στο studio και η διεύθυνση ορχήστρας είναι όλα έργο δικό του. Τραγουδούν ο Κωνσταντίνος Παλιατσάρας και ο Διονύσης Τρούσας και παίζουν μέλη της «Ορχήστρας Νυκτών Εγχόρδων» του Δήμου Πατρέων. Ο δίσκος αποτελεί ένα μοναδικό τιμητικό αφιέρωμα στον πατέρα της ζακυνθινής σερενάτας, Τζώρτζη Κωστή (1870-1959). Ανάμεσα στα εξαίσια έργα που περιέχει, ξεχωρίζει η υπέροχη largo μελωδία της εναρκτήριας σερενάτας με τον υποβλητικό τίτλο «Ουράνιο πλάσμα». Ο δίσκος περιέχει τα έργα: 1. Oυράνιο πλάσμα, 2. Πώς μπορώ, 3. Ξύπνα και κοίτα τ’ ουρανού, 4. Με τον τρόπο του Τζώρτζη Κωστή (τραγουδά ο Δημήτρης Λάγιος), 5. Στα φύλλα σου ανεμώνη μου, 6. Διαβαίνει η νύχτα, 7. Ήθελα φως μου όνειρο, 8. Τώρα μακριά σου ο δύστυχος, 9. Στον Δάσκαλο (για τον Τ.Κ.) (τραγουδά ο Δημήτρης Λάγιος), 10. Στρέφω ψηλά στον ουρανό. Οι στίχοι στα έργα υπ’ αριθ. 1, 2, 3 και 5 είναι του Δημήτρη Πελεκάση και στα υπ’ αριθ. 6, 7, 8 και 10 του Γιάννη Τσιλιμίγκρα, ενώ στα υπ’ αριθ. 4 και 9 η μουσική και οι στίχοι είναι του Δημήτρη Λάγιου.

ε. Μυθολογία Πέμπτη: Της Εκκλησιαστικής Υμνολογίας

Ζακυνθινή Εκκλησιαστική Παράδοση, 1986

Η ανήσυχη φύση του Δημήτρη Λάγιου κάλυψε ολόκληρο το φάσμα της μουσικής έκφρασης και ήταν φυσικό να απλωθεί και στην εκκλησιαστική μουσική. Αποτέλεσμα αυτού του ενδιαφέροντος ήταν δύο δίσκοι, από τους οποίους ο ένας, με τίτλο «Ίνα τι», εκδόθηκε μεταθανάτια από τη Minos. Νωρίτερα, το 1986, είχε εκδοθεί ο δίσκος «Ζακυνθινή εκκλησιαστική παράδοση» ως ανεξάρτητη παραγωγή του Κάλβειου Μουσικού Σχολείου. Το περιεχόμενό του αναφέρεται στην εκκλησιαστική υμνωδία, όπως αποδίδεται από τους παραδοσιακούς ψαλτάδες της πατρίδας του συνθέτη. Με τη φροντίδα λοιπόν του Δημήτρη Λάγιου καταγράφηκαν εκκλησιαστικοί ύμνοι της ορθόδοξης εκκλησίας, ηχογραφημένοι στον ιερό ναό του Αγίου Διονυσίου της Ζακύνθου. Ψάλλουν Ζακυνθινοί ψαλτάδες και η εκκλησιαστική χορωδία του Αγίου Διονυσίου, υπό την διεύθυνση του πρωτοψάλτη Γιάννη Σούλη.

Ο δίσκος ξεκινά με το Τροπάριο του Αγίου Διονυσίου: «Της Ζακύνθου τον γόνον και Αιγίνης τον πρόεδρον, τον φρουρόν μονής των Στροφάδων, Διονύσιον άπαντες, τιμήσωμεν συμφώνως οι πιστοί, βοώντες προς αυτόν ειλικρινώς. Ταις λιταίς τους την σην μνήμην επιτελούντας σώσον και βοώντας σοι. Δόξα τω σε δοξάσαντι Χριστώ, δόξα τω σε θαυμαστώσαντι, δόξα τω δωρησαμένω σε ημίν, πρέσβυν ακοίμητον». Αναλυτικά περιέχονται οι εξής ύμνοι: 1. Τροπάριο Αγίου Διονυσίου, 2. Εξ ύψους κατήλθες, 3. Προστασία των χριστιανών, 4. Άγιος ο Θεός α’, 5. Άγιος ο Θεός γ’, 6. Τη επαύριον, 7. Άγιος Σαββαώθ, 8. Άξιον Εστί, 9. Ποτήριον, 10. Γεύσασθαι, 11. Χαίροις της Ζακύνθου, 12. Τον κύριον υμνείτε, 13. Χριστός Ανέστη, 14. Κύριε εκέκραξα, 15. Ακάθιστος ύμνος, 16. Δόξασοι το δείξαντι, 17. Εορτάζει σήμερον.

στ. Μυθογραφία έκτη: Για Παιδιά

Αναφέρονται ως δισκογραφικά ανέκδοτα το Εγκώμιο Παιχνιδιού (ορατόριο για παιδιά) και το έργο Βιασμός αλλήλων – Φωνές παιδιών για την καταστροφή.

ζ. Μυθογραφία έβδομη: Των ποιητών

(Ιδανικοί Αυτόχειρες, 1989), ποίηση: Κώστας Καρυωτάκης, Δισκογραφικό ανέκδοτο)

«Στη σκηνή της ζωής μας τα δρώμενα παίζουν το δικό τους βασανιστικό παιχνίδι ανάμεσα στην προσδοκία και την προδοσία. Τότε είναι που ρωτάς τον εαυτό σου αν η σιωπή είναι πράξη αυτόχειρα ή κραυγή!»
Δημήτρης Λάγιος

Η αγάπη του Δημήτρη Λάγιου για τον Κώστα Καρυωτάκη ήταν μεγάλη. Ο ίδιος είχε δηλώσει στην εκπομπή «Οι Νότες κα τα Λόγια» της Μαλβίνας Κάραλη, το 1989, ότι: «Παιδί του Καρυωτάκη θέλω να πιστεύω πως είμαι και θα ‘θελα να γίνω. Έχει επηρεάσει οπωσδήποτε τη σκέψη μου, τη νοοτροπία μου και τον θαυμάζω, θέλω να πιστεύω ότι είμαι ο καλύτερος θαυμαστής του». Την τελευταία περίοδο της ζωή του, ο Λάγιος έγραψε ένα ανέκδοτο μέχρι στιγμής έργο πάνω στην ποίηση του Κώστα Καρυωτάκη, με τίτλο «Εις τους Άδοξους Ποιητές», το οποίο πρωτοπαρουσίασε με τη Μικτή Χορωδία της πόλης, στο Άστρος Κυνουρίας, στις 23 Ιουλίου 1988 και την επομένη ημέρα στο κοινό της Τρίπολης. Το έργο παρουσιάστηκε και στην Αθήνα, το 1989, στο «Παλλάς» και πάλι με τη Μικτή Χορωδία της Τρίπολης, με διεύθυνση χορωδίας του Μιχάλη Γαργαλιώνη, σολίστ τον ίδιο τον Δημήτρη Λάγιο, βαρύτονο τον Κωστή Κωνσταντάρα και παρουσίαση του Αλέξη Κωστάλα.

Στο πρόγραμμα της παράστασης ο Δημήτρης Λάγιος έγραφε: «Πιστεύω ότι αν ζούσε σήμερα ο Καρυωτάκης θα ήταν αντάρτης πόλεων και χλευαστής της κοινωνίας μας. Ένα χαστούκι για τον τρόπο ζωής μας. Κι ενώ αν τον βλέπαμε στο δρόμο θα ’μοιαζε με έναν περιθωριακό ροκά, κι εμείς θα τον περιφρονούσαμε, αυτός θα σάρκαζε πρώτα και τον εαυτό του και θα μας έφτυνε με τη ματιά του». Εδώ ακούγεται η μελοποίηση του ποιήματος «Ιδανικοί αυτόχειρες», σε ερμηνεία του ίδιου του Δημήτρη Λάγιου:

Στον δίσκο αναφέρονται συνολικά 12 μελοποιημένα ποιήματα του Κώστα Καρυωτάκη έτσι, όπως διατηρούνται στο μουσικό αρχείο του Δημήτρη Λάγιου. Όπως είχε δηλώσει για το έργο του αυτό ο ίδιος ο Δημήτρης Λάγιος: «Υπάρχει ένας μελοποιημένος Καρυωτάκης μου, μέσα στο στούντιο, με τη χορωδία της Τρίπολης, που θα γίνει εξολοκλήρου Αρκαδικός ο δίσκος αυτός. Δηλαδή το εξώφυλλο θα το φιλοτεχνήσει ο Δημήτρης Ταλαγάνης, ο ζωγράφος, ακόμα ένας σολίστ, που θα μπει μέσα, μπορεί να είναι ο Βασίλης Παπακωνσταντίνου, ο οποίος είναι Αρκάς, ή δεν ξέρω ποιος άλλος. […] Τα έσοδα του δίσκου αυτού θα πάνε για την ανέγερση ή την αναπαλαίωση, μάλλον, του σπιτιού που γεννήθηκε ο ποιητής στην Τρίπολη».

(Κάλβειος Ραψωδία, 1986-1989, ποίηση: Ανδρέας Κάλβος, Δισκογραφικό ανέκδοτο)

Πορτραίτο του Ποιητή Ανδρέα Κάλβου

«Ο Κάλβος ήταν πραγματικά σαν αστραπή στην ποίησή μας, δεν είχε ούτε προγόνους, ούτε επιγόνους», αναφέρει χαρακτηριστικά ο Δημήτριος Λάγιος για τον σπουδαίο Ζακυνθινό Ποιητή μας, του οποίου το έργο στάθηκε για εκείνον, από τα πρώτα νεανικά του χρόνια, ένας παντοτινός πνευματικός φάρος. Γέννημα της αγάπης του προς τον ποιητή των «Ωδών», Ανδρέα Κάλβο, υπήρξε «Η Κάλβειος Ραψωδία», ένα συμφωνικό έργο πάνω στις «Ωδές» του Κάλβου, το οποίο ήλθε στο φως τον Φεβρουάριο του 2011. Τότε συντελέστηκε η παγκόσμια πρώτη εκτέλεσή του στη «Στέγη Γραμμάτων & Τεχνών» του Ιδρύματος Ωνάση στην Αθήνα, στο πλαίσιο αφιερώματος για τα 20 χρόνια από τον θάνατο του συνθέτη.

Ο Διονύσης Βισβάρδης αναφέρει: «Η Κάλβειος Ραψωδία είναι ένα έργο του οποίου η πρωτοτυπία και η θαυμάσια μελωδική και ρυθμική υπόσταση είναι τόσο συνταιριασμένη με τον Κάλβο, τα μέτρα και το ύφος». Η «Κάλβειος Ραψωδία» (πασίγνωστη σήμερα η σύνθεση του ποιήματος «Ο Φιλόπατρις») αναδεικνύει τους ώριμους δρόμους αναζήτησης του αείμνηστου συνθέτη, που αντιστάθηκε στο ρεύμα του γρήγορου καταναλωτισμού, πάντα σεμνός, αυτοχαρακτηριζόμενος «δόκιμος» ως άνθρωπος και ως μουσικός, απλός εργάτης της τέχνης. Στο έργο περιλαμβάνονται μελοποιημένα επιλεγμένα αποσπάσματα του ποιητικού έργου, με την αυθεντική μουσική κατεύθυνση, που του έδωσε η οικεία στον συνθέτη εκκλησιαστική και παραδοσιακή μουσική. Η σύνθεση του έργου έχει την ακόλουθη σειρά: 1. Εισαγωγή / 2. Ο φιλόπατρης / 3. Εις Δόξαν / 4. Εις Θάνατον / 5. Εις Μούσας / 6. Εις Χίον / 7. Εις Ελευθερίαν / 8. Ο Ωκεανός / 9. Επίλογος.

η. Μυθογραφία όγδοη: Της Κύπρου

Ο Δημήτρης Λάγιος αγάπησε βαθιά την Κύπρο, την έκρυψε στην καρδιά του, της χάρισε τη μουσική του. Τρεις δίσκοι: οι «Σκιές», «Ίνα τι» και «Των Αθανάτων», έχουν ως κοινή αναφορά τους την Κύπρο και τους αγώνες του λαού της. Ο ίδιος ο Δημήτρης Λάγιος πάλεψε, έτρεξε και συμπαραστάθηκε στον αγώνα των Κυπρίων με όλη τη δύναμη της ευαίσθητης καρδιάς του. Τα τραγούδια του έγιναν φωνές, ύμνοι, μαντινάδες, βίωμα αγωνιστικό.

Σκιές (1987)

Το 1987 ηχογραφήθηκε ο δίσκος «Σκιές» σε ανεξάρτητη παραγωγή, με μουσική και στίχους του Δημήτρη Λάγιου. Πρόκειται για έναν κύκλο έντεχνων τραγουδιών με σύγχρονη ενορχήστρωση, που ερμηνεύει ο ίδιος, ενώ από ένα τραγούδι ερμηνεύουν οι Ηλέκτρα Βάργκα, Λόλα Αζά και Μαίρη Θεολογίδου. Συμμετέχει επίσης και το κυπριακό Φωνητικό Σύνολο «Διάσταση». Ένα τραγούδι του δίσκου, «Τα δάκρυα της Αμμοχώστου», βασίζεται σε στίχους της πολυγραφότατης Κύπριας ποιήτριας Κλαίρης Αγγελίδου (γενν. 1932-2021), ενώ το τραγούδι «Σε καρτερούσα» έχει στίχους του ζακυνθινού ποιητή Τάλμποτ Κεφαλληνού (1918-1988) και έχει περιληφθεί και στον δίσκο «Των αθανάτων».

Το 1983, λίγο μετά την κυκλοφορία του δίσκου του «Ο Άη Λαός», ο Δημήτρης Λάγιος παρουσίασε ζωντανά το έργο στην Κύπρο. Στη συναυλία τραγούδησαν, εκτός από τον ίδιο τον συνθέτη, η Σωτηρία Μπέλλου, η Ελένη Βιτάλη και ο Νίκος Δημητράτος.Με τους δύο τελευταίους ο Λάγιος είχε συνεργαστεί και το 1982, στον δίσκο «Ο ήλιος ο ηλιάτορας» σε ποίηση του Οδυσσέα Ελύτη. Η συναυλία μεταδόθηκε από την κρατική τηλεόραση και επαναπροβλήθηκε στις 27 Αυγούστου 1997, ημερομηνία θανάτου της μεγάλης λαϊκής ερμηνεύτριας Σωτηρίας Μπέλλου. Στο video που ακολουθεί παρακολουθούμε αποσπάσματα από τη συναυλία εκείνη του Δημήτρη Λάγιου στην Κύπρο, το 1983:

Ίνα τι (1992)

Ο δίσκος περιέχει μελοποιημένα αποσπάσματα των Ψαλμών του Δαβίδ. Το έργο γράφτηκε το 1987, για να τραγουδήσει ο Λάγιος τις συμφορές της πολύπαθης Κύπρου. Ορισμένα τραγούδια τα ερμηνεύει πονεμένα και αξημέρωτα, σα να βρίσκεται εντός του Παραδείσου. Ο ίδιος είχε δηλώσει για το έργο του αυτό: «… Υπάρχει τέσσερα χρόνια στο στούντιο, από το ‘86, το «Ίνα τι» […] Όταν λέω το “Ίνα τι” είναι το μισό περίπου έργο αναδημιουργία μου και το άλλο μισό είναι ατόφια δημιουργία μου. Δηλαδή, κάποιες μελωδίες, όπως το “Ίνα τι” το “Διεμερίσαντο τα ιμάτιά μου”, το “Σήμερον κρεμάται” και ένα άλλο που πρότεινε ο φίλος ο Νιόνιος Μελίτας, στην εφημερίδα “Ενημέρωση”, για τα Φώτα του Δεσπότη, το οποίο έχω μαγνητοφωνήσει παλιότερα, όταν ζούσε και ο πατέρας μου και τα λέγανε εκεί πέρα -και το έχω εναρμονίσει και το έχω ενορχηστρώσει και το έχω βάλει. Το ένα μέρος του δίσκου θα είναι, δηλαδή, μελωδίες ζακυνθινές, τις οποίες έχω επεξεργαστεί έντεχνα, και το άλλο μέρος είναι από το λόγο του Δαβίδ, τον οποίο έχω μελοποιήσει. Αυτό είναι το “Ίνα τι”. Υπάρχει εδώ και τέσσερα χρόνια σε στούντιο στη Λευκωσία έτοιμο και έδειξε ενδιαφέρον μια μεγάλη εταιρία να το πάρει, η Polygramme συγκεκριμένα».

Πρόκειται για μία ακόμα μεταθανάτια δισκογραφική δουλειά του συνθέτη, ένα μίγμα αυθεντικών εκκλησιαστικών μελωδιών με πρωτότυπες συνθέσεις, βασισμένες σε γνωστά και πολυσήμαντα κείμενα της εκκλησιαστικής γραμματείας από τον Δαβίδ μέχρι τον Ρωμανό τον Μελωδό. Η σύνθεση του έργου χρονολογείται στο 1988. Ο συνθέτης επέλεξε ένα οργανικό σύνολο δυτικού ηχοχρώματος με ξύλινα πνευστά και έγχορδα που παραπέμπουν στη μεγάλη δυτική θρησκευτική παράδοση της μουσικής φιλολογίας από την εποχή του μπαρόκ (Bach, Handel, Vivaldi) μέχρι και τον 20ό αιώνα (Stravinsky, Poulenc). Άλλωστε η μουσική παιδεία του Λάγιου είχε αυτή τη διάσταση εμποτισμένη και εμπλουτισμένη βέβαια και από τα ιδαίτερα μουσικά χρώματα της πατρίδας του (μαντολινάτα). Το αποτέλεσμα είναι ένα μουσικό έργο που ακούγεται εύηχο και συναρπαστικό, πράγμα που βοηθάει αποφασιστικά στην ουσιαστικότερη προσέγγιση του υψηλού λόγου που υπηρετεί. Σημειώνουμε ιδιαίτερα την εξαιρετική οργανική σύνθεση «Σουίτα σε λα ελάσσονα», που μοιράζεται σε δύο μέρη, μια σύνθεση λόγιου ύφους σε φόρμα συμφωνικής φαντασίας.

Πέρα από την οργανική συνοδεία, σημαντικότατο ρόλο παίζει το θαυμάσιο φωνητικό σύνολο «Διάσταση» και η καίρια ενορχηστρωτική παρέμβαση του αξιόλογου Κύπριου συνθέτη Μιχάλη Χριστοδουλίδη, με τον οποίο ο Δημήτρης Λάγιος θα ξανασυναντηθεί στο δίσκο «Των Αθανάτων» (1994). Τα τραγουδιστικά μέρη του έργου ερμηνεύουν ο Γιώργος Νταλάρας, η Σαβίνα Γιαννάτου (εξαιρετική κυρίως στα a capella σόλο της) και ο επίσης εξαιρετικός Κύπριος τραγουδιστής Δώρος Δημοσθένους. Σε κάποια σημεία ακούγεται και ο ίδιος ο συνθέτης με μια κατανυκτική φωνητική ερμηνεία που συγκινεί βαθιά.

Των Αθανάτων (1994)

Μελοποιημένα ποιήματα των απαγχονισμένων παλικαριών της Κύπρου. Το έργο του 1988 και σε αυτόν ο Δημήτρης Λάγιος έχει γράψει τέσσερα τραγούδια. «Η Κύπρος… για μένα είναι η όμορφη και παράξενη πατρίδας, που μ’ έχει κατακτήσει κι όπου κι αν βρεθώ με πληγώνει, γιατί αυτό το νησί και τα παιδιά του είναι “αγγελικά πλασμένα”».

θ. Μυθογραφία ενάτη: Tου Τέλους

Ο Δημήτρης Λάγιος διήνυσε μουσικές διαδρομές που άφησαν ίχνη ανεξίτηλα στον οδοιπόρο, διαδρομές βαμμένες σε χρώματα μενεξεδί και μωβ -το αγαπημένο του χρώμα, μέχρι την πιο σταχτιά, την πιο μωβ, την τελευταία διαδρομή του. Ο μυστηριακός εκφραστικός συνθέτης, ο Άγιος της Ελληνικής Μουσικής, όπως ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης υπήρξε ο Άγιος των Γραμμάτων μας, δεν φοβόταν τον θάνατο, τον κοίταζε, τον άγγιζε, τον προκαλούσε σαν να τον μέτραγε, σαν να τον υποψιαζόταν. Η συνεχής αγωνία, που τον διακατείχε, ήταν να κάνει όσο το δυνατόν περισσότερα.

Αριστερά: Παλιές ευτυχισμένες μέρες με τη σύζυγό του και αγαπημένους φίλους. Δεξιά: Στο Θέατρο Πολύτεχνο, με την Πέγκυ, την Τζένη Ρουσσέα και άλλους καλλιτέχνες, τα Χριστούγεννα του 1984

Έργα για Ορχήστρα Νυκτών Εγχόρδων (1989)

Τα μουσικά έργα είναι γραμμένα για την Ορχήστρα Νυκτών Εγχόρδων του Δήμου Πατρέων. Ο δίσκος είχε κυκλοφορήσει από ανεξάρτητη εταιρεία το 1989. Συμμετέχει η Μαρίζα Κωχ. Η ίδια ορχήστρα ακούγεται να παίζει και σ’ αυτόν τον δίσκο. Διευθύνει ο Θανάσης Τσιπινάκης.

Ο συνθέτης σημειώνει γι’ αυτό το δισκογραφικό έργο: «Ερημιά. Ούτε ένα φως. Και ο δρόμος που οδηγεί στο ιερό της γης χρειάζεται αφάνταστη γύμνια και αγνότητα για να φτάσεις. Πώς μπορείς να συλλάβεις την πεμπτουσία της ύπαρξης, της σκέψης, των ονείρων, του γίγνεσθαι! Με μια λέξη: “Ολυμπιείο”. Ομολογώ ότι αισθάνομαι ένα δόκιμο ον στον πλανήτη μας∙ και βέβαια, κάθε ον έχει ένα δικό του νόμο κι έναν “ουράνιο μύθο” πανάρχαιο. Με τη θυσία και τον εξαγνισμό γίνεσαι ένα με το Εσώτατο Είναι σου∙ πότε όμως και πώς φτάνεις εκεί; Ένα μικρό φως. Μοναξιά». Περιέχονται τα έργα: Ολυμπιείον – Το ιερό της γης: 1. Θυσία (Μαντολίνο Ρούλη Κολοκυθά, Γιώργος Γεωργιάδης, Τραγούδι Δημήτρης Λάγιος), 2. Εξαγνισμός. Ουράνιος Μύθος: 3. Υμέναιος, 4. Αναπαράσταση απουσίας, 5. Ουρανίδες. Σπασμένη βάρκα στο βυθό (στίχοι Δημήτρη Λάγιου): 6. Αίνιγμα (Τραγούδι Μαρίζα Κωχ), 7. Το νερό (Τραγούδι Μαρίζα Κωχ), 8. Καθρέφτης (Τραγούδι Δημήτρης Λάγιος – Άννα Παρλαπάνου).

Ερωτική πρόβα (1991)

Ο δίσκος «Ερωτική Πρόβα» θεωρείται η κορυφαία δημιουργική στιγμή του Δημήτρη Λάγιου και ταυτόχρονα το κύκνειο άσμα του, καθώς ετοιμάστηκε σε δύσκολες ώρες για τον συνθέτη, ενώ ήδη έδινε τη μοιραία μάχη με την αρρώστια και κυκλοφόρησε μόλις δύο μήνες μετά τον θάνατό του, τον Ιούνιο του 1991.

Αυτός ήταν ο τελικός τίτλος του έργου, σύμφωνα με την επιθυμία του ίδιου, αν και αρχικά προβλεπόταν ο τίτλος «Ερωτική πρόβα στο θάνατο», από τον οποίο ο ίδιος τελικά αφαίρεσε τις δύο τελευταίες λέξεις όταν πληροφορήθηκε την ασθένειά του. Ο συνθέτης είχε ήδη ένα υλικό 18 τραγουδιών που γράφτηκαν στο διάστημα 1989-1991 και πρωτοπαρουσιάστηκαν σε μορφή μουσικοθεατρικού δρώμενου το 1990, αλλά για το δίσκο επιλέχθηκαν τα μισά, όσα κινούνταν σε ενιαίο θεματικό πλαίσιο.

Το κλίμα των στίχων αποδίδει με πολύ συγκινητικό τρόπο στοχασμούς και συναισθήματα που βιώνει έντονα ένας βαθιά σκεπτόμενος άνθρωπος, ο οποίος όμως φέρει τη γκρίζα μελαγχολία της επίγνωσης για το αναπότρεπτο. Ειδικά στα τραγούδια «Μωβ» και «Ενυδρείο» η αίσθηση του θανάτου είναι εμφανής. Το τραγούδι ωστόσο που ξεχώρισε από το δίσκο είναι το υπέροχο «Τι πάθος» που γνώρισε και μεταγενέστερες επανεκτελέσεις.

Ταυτόχρονα είναι το έργο της απόλυτης ωριμότητας του συνθέτη με λεπτεπίλεπτες μελωδίες μοναδικής τρυφερότητας και ευαισθησίας.

Σπαρακτική είναι η ερμηνεία του τραγουδιού «Να ονειρεύομαι» κι αλήθεια, πόσοι από εμάς δεν έχουμε σιγοτραγουδήσει …. «να ονειρεύομαι απ’ το παράθυρο»….. Ο ίδιος ο Δημήτρης Λάγιος υπογράφει και τους στίχους όλου του έργου, εκτός από ένα τραγούδι του Μάνου Ελευθερίου, τα «Σόδομα».

Βασικός ερμηνευτής του έργου είναι ο Γιώργος Νταλάρας, που έλαχε να είναι αυτός που υποδέχθηκε τον συνθέτη, το 1982, στην ελληνική δισκογραφία και ο ίδιος που τον αποχαιρέτησε το 1991. Συμμετέχουν επίσης με υπέροχες και βαθιά συγκινητικές ερμηνείες η Σαβίνα Γιαννάτου, οι Χάρης και Πάνος Κατσιμίχας. Την ενορχήστρωση έκανε ο Νίκος Κούρος έχοντας στη διάθεσή του εξαίρετους μουσικούς, όπως ο Γιάννης Σπάθας στις κιθάρες, ο Νίκος Αντύπας στα ντραμς, ο Νίκος Χατζόπουλος στο βιολί, ο Δημήτρης Γούζιος στο βιολοντσέλο, ο Νίκος Τουλιάτος στα κρουστά και ο Χρήστος Κωνσταντίνου στο μουζούκι και τον τζουρά.

Τον Δημήτρη Λάγιο το όνειρο τον μάγεψε και οδήγησε τη σύντομη ζωή του. Με αυτό το όνειρο και το ξεχωριστό ταλέντο του αφουγκράστηκε ήχους προαιώνιους, σμίλεψε εικόνες μαγικές, μελωδίες, μοιράστηκε ομορφιά και συγκινήσεις. Η «Ερωτική Πρόβα» αντικατοπτρίζει την κορυφαία στιγμή της δημιουργίας και ωριμότητας του συνθέτη. Το τελευταίο του αυτό τόλμημα θα περνά στα χρόνια που έρχονται με τη φωνή σπουδαίων καλλιτεχνών και θα μας θυμίζει τον τρόπο που γράφτηκε η λέξη «τέλος» στη ζωή ενός ανθρώπου, με τα εκφραστικά σκούρα μάτια, «που δεν έκρυβαν τίποτα, κι όλο έλεγες ότι τώρα θ’ αρχίσει να κλαίει και άμα σε κοιτούσε, ντρεπόσουν», όπως τονίζει ο Άγγελος Πυριόχος, αναφερόμενος στον Δημήτρη Λάγιο. Με την «Ερωτική πρόβα» γράφτηκε το «τέλος» στη ζωή ενός καλλιτέχνη που με τους στίχους του μελοποίησε το πάθος για τη ζωή και το δέος για τον θάνατο.

Στο ημερολόγιό του αναφέρει ο Δημήτρης Λάγιος: «Η δουλειά μου αυτή είναι μια σπουδή στις αποχρώσεις του “Μωβ” σε τρεις επιφάνειες. Ερωτίκ: Το χρώμα – γέφυρα που ενώνει τον άνδρα και τη γυναίκα. Προβ: Την τελευταία, ίσως, απόχρωση που μπορεί να συλλάβει ο ψυχικός δαιδαλισμός. Θανατίκ: Το συνοδευτικό χρώμα που μας χωρίζει από τη ζωή και μας συνοδεύει στον θάνατο. Είναι, θα έλεγα, ένα παράξενο κοίταγμα στο χρώμα, που κλείνει μέσα του τη βαθμιαία πορεία. Αγγίζει τον μέσα κόσμο βαθύτερα, εικαστικά θα έλεγα, σαν μια χρωματική απεικόνιση».

(Τα τραγούδια της Υακίνθης, 1991, δισκογραφικό έργο του Λευτέρη Παπαδόπουλου)

Δισκογραφικό έργο του Λευτέρη Παπαδόπουλου, όπου ο Δημ. Λάγιος έχει μελοποιήσει το πρώτο τραγούδι, “Το τραγούδι της Υακίνθης”. Τα υπόλοιπα τραγούδια του δίσκου αποτελούν έργα των συνθετών: Χρ. Γκάρτσου, Μίμη Πλέσσα, Λευτέρη Κριμιζάκη, Γιάννη Σπανού, Μίκη Θεοδωράκη, Γιώργου Χατζηνάσιου, Γιάννη Γλέζου, Νίκου Λαβράνου.

Ρωγμές – Σπουδές σ’ ελληνικά θέματα (1992)

Σπουδαίο έργο του Δημήτρη Λάγιου και οι «Ρωγμές», ένας ονειρικός δίσκος και οι «Επωδές σ’ ελληνικά θέματα» (το δεύτερο έργο που περιλαμβάνεται στον δίσκο), που κυκλοφόρησαν από την ΑΚΤΗ, έναν χρόνο μετά τον θάνατό του, τον Απρίλη του 1992. Εδώ ανακαλύπτουμε τη γοητευτική λεπτότητα των νυκτών εγχόρδων στο ωραιότερο ίσως έργο που άφησε ο Δημήτρης Λάγιος μαζί με την «Ερωτική Πρόβα». Μουσικοί ήχοι και χρώματα από τη Ζάκυνθο, που βγαίνουν από τα μαντολίνα, τις μάντολες, τις κιθάρες και τα κόντρα μπάσα που παίζει πολυμελής ορχήστρα. Χωρίς να παραπέμπουν άμεσα στο ύφος της Ζακυνθινής καντάδας και σερενάδας, έχουν κρατήσει την αίσθηση και τη φόρτιση της νυχτωδίας, μια εξαιρετικά ποιοτική δουλειά του συνθέτη μας.

Ο Λάγιος αφοσιώθηκε σε ό,τι είχε πνοή στην τέχνη, στην παράδοση του τόπου του. «Ένας συνθέτης μαγεμένος από την παράδοση, την ποίηση τη μουσική και την Ελλάδα του», όπως χαρακτηριστικά αναφέρει για εκείνον ο Μίκης Θεοδωράκης. Ένας μουσικός ρομαντικός, μελαγχολικός, αθόρυβος, περιθωριακός θα μπορούσε να τον χαρακτηρίσει κανείς. Στο δισκογραφικό αυτό έργο παίζει η Ορχήστρα Νυκτών Εγχόρδων Δήμου Πατρέων, υπό την διεύθυνση του Θανάση Τσιπινάκη, με τη φιλική συμμετοχή της Ηλέκτρας Βάργκα. Οι στίχοι είναι του Δημήτρη Λάγιου. Ο Θανάσης Τσιπνάκης σημειώνει στον δίσκο: «Κλείνοντας η αυλαία κι αυτής της παράστασης η πικρή γεύση ακόμα μένει∙ απόηχος μιας προσπάθειας∙ μια απόπειρα ζωής που ποτέ δεν άρχισε… Σαν το τραγούδι που ποτέ δεν τραγούδησες… Ειλικρινά ευχαριστώ …». Ο δίσκος περιλαμβάνει τα έργα: Σπουδές σε Ελληνικά θέματα: 1. Θέμα, 2. Παραλλαγή Ι, 3. Παραλλαγή ΙΙ, 4. Παραλλαγή ΙΙΙ, 5. Οδοιπορικό Ι, 6. Οδοιπορικό ΙΙ, 7. Περιπλάνηση (στίχοι Στρατής Πασχάλης, Τραγούδι Ηλέκτρα Βάργκα), 8. Επίλογος. Ρωγμές: 9. Ανάβαση, 10. Αιωρούμενες φτερούγες, 11. Διάσπαρτο φως, 12. Ωδή οδύνης, 13. Έσχατο υστερόγραφο (Μαντολίνο Ευγένιος Βούλγαρης, κιθάρα Δημήτρης Δημακόπουλος), 14. Στον ταρσανά των αγγέλων, 15. Χαίρε.

Ρωγμές – Σπουδές σε ελληνικά θέματα, Έργα για Ορχήστρα Νυκτών Εγχόρδων (1992 – επανέκδοση)

Στην επανέκδοση αυτή περιλαμβάνονται τα μουσικά κομμάτια από τον δίσκο «Ρωγμές και Σπουδές σε ελληνικά θέματα» και οκτώ κομμάτια από τον δίσκο «Έργα για Ορχήστρα Νυκτών Εγχόρδων» (Θυσία, Εξαγνισμός, Υμέναιος, Αναπαράσταση απουσίας, Ουρανίδες, Αίνιγμα, Το νερό, Καθρέφτης).

«Ο καθρέφτης μέσα στο νερό / πάνω στα κοράλλια στο βυθό λάμπει και ανάβει τρεις φωτιές / ρίχνει πάνω κάτω σαϊτιές».

Μνημεία για τον Δημήτρη Λάγιο στη Ζάκυνθο και στην Κύπρο

Three Chapters in the Life and Work of Dimitris Lagios

Yaron Enosh is a broadcaster in Israeli radio. In the autumn of 1990 he came to Corfu to live there with his family for one year, to take in the green island and its people, in accordance with Cavafis’ advice in his famous poem “Ithaca”, that every man should not hurry in the journey of life but must open his eyes and his other senses: to know, to feel and to learn from all what he experiences.

Giorgos was his best friend among the locals, “like my brother,” he says. One day he opened his gramophone and played a record. Yaron was enchanted. Giorgos went to the kitchen, returned with a bottle of wine and asked whether he would like to hear other music by Dimitris Lagios… So Yaron became acquainted with the tunes that have been his radio programme’s theme for years.

Not many months passed and one day in April 1991 Yaron found his friend devastated with tears. “You didn’t hear?” said Giorgos… “Dimitris Lagios had died…”.

He was only 39 in his death from cancer. Despite the beautiful music he wrote and his vast initiatives in music, he never saw himself, till his last day, more than a novice in music and in life, a pupil, “I have not grown up inside me…I am interested in the path and the road that I will find as a creator, therefore constantly looking for”.

Dimitris Lagios of Zakinthos

Dimitris Lagios was born in 1952 in Zakinthos (Zante), one of the Ionian Islands, like Corfu. He was born to the blue of the sea, the green of the vegetation and to the deep rooted musical tradition of the Island. His first love was the sea. His family had lived just two hundred meters from it and they had a small boat. Dimitris dreamt of becoming a sailor. His second love was music. His father was a baker with a wonderful tenor voice, as Dimitris recalled. He would take his son to the taverns where traditional music was played. “In my youth when I visited the taverns I was impressed by the ethos and the seriousness with which the folk people sang”. From early childhood he would play music with various instruments and sought to read books that were scarcely available.

Zakhintos has a rich musical tradition, different than that of the mainland. The years of Venetian rule had given their traces. The mandolin and the guitar are the plucked instruments here, not the bouzouki, and the local folk song the “Kandatha” has an Italian influence. It was in Zakinthos that wind instruments were first incorporated in music; the first opera and operetta in Greece originated here, as well as the first music school.

From Zakinthos originated serveral great poets like Dionysios Salomos (1798-1857) and Andreas Kalvos (1792-1869).

Lagios had been moved by the view of his homeland, the true autentic traditional melodies and poetry, “allowed to drift by the sounds, which were absorbed creatively in his diverse work”

A short poem by Solomos, with its (typical) “sweet mystery”, composed and sung by Lagios:

Serenity
“Even a single wave is not heard
in the deserted seashore
as if the sea sleeps
in the bosom of the land”

and here is his “Barkarola” -a “boat song” without words: (audio)

The 80’s – A most fruitful decade

After several years at the University of Illinois, Chicago, Dimitris Lagios settled permanently in Greece in 1980, mainly in Athens. I don’t know if he knew that his time would be so limited, but he created and made so many musical projects as if “time were the enemy,” as he put it in an interview. Maybe it is because he had lost his mother at a young age, but he also felt that in the immense field of art and creation time is never sufficient.

His projects were numerous. He organized, mainly but certainly not only in his native town of Zakinthos, music festivals, established bands, founded music study centers, gave concerts, researched and collected Zakintos’ traditional songs and poems (folk and religious), and released them in a series of albums. “He was the idol of young people here… [he] brought together the art of Zakinthos… we had a door to knock on, a man to come together with” (Dimitris Avouris).

Since 1985 he would be involved in the Cyprus Struggle feeling a deep devotion to it, actively organizing festivals, musical performances and demonstrations with his endless energy.

But his creativity had not been limited to his island’s style. The 80’s found him composing music to the poems of Odysseas Elitis (In the album ”O ilios o iliatoras” -The sun – the source of life, that dominates our existence) and to other first rate poets, lyricists and performers whom he loved and whose art, he felt, is complementary to his art.

He considered art as a shelter to escape to whenever he needed peace and tranquillity. “To escape from a society where politeness and discretion count as a weakness, in which the one who shouts loudest or speaks incessantly is considered as the most powerful. We hear noises and not just words. The soul asks an escape. Art is now one of the only refuges of modern man, where you can find substance, authenticity and truth.” He said in his quiet voice in a famous interview with the late Malvina Karali.

“Passing and silent” is the fruit of his collaboration with the lyricist Mihalis Bourboulis and the soul singer with the unique voice, Sotiria Bellou:

The last work

“To dream, out of the window to travel
to get inside you to be destroyed and die
My salvation is death and your body
To get inside you to be destroyed and die”

These are the opening and the closing lines of Dimitris Lagios’ last album, “Love Rehearsal”. In 1987, he wanted to try and examine something new in his art. He wanted to write a song cycle in which he would be the lyricist too, and that the music will be fit for dancing, a ballet. His beloved wife, Peggy (“my eternal partner”) tells:

“With the big brown eyes of his soul, he had imagined this project, which at first he cheekily called «Love rehearsal to death»…. It is true… He did not fear death. He was looking at it on its face, was touching it and was challenging it… as if he were getting the measures of it… as he had his suspicions about death… He had no aspirations of becoming a poet. He wanted to write lyrics that would express him, telling about his own relationship with life, love, loneliness, death – lyrics for his music. So he wrote the rehearsal… as an attempt, a test, a need to describe his world with lyrics. So he did the rehearsal of his death too without suspecting or knowing anything yet…”. So despite the word “Death”, Peggy says, it was his life’s work.

But as he worked on this album Dimitris understood that his time is too short. But he found great artistic strength to continue, maybe through seeking redemption to his soul. In 1989 he said: “these songs are more personal… they are characterized by introversion. I prefer to incorporate them in a performance that my friends attend, who would like this kind of music and sound… I do not think I’ve done something so great. Art is so great by itself – anything a man creates is so small in front of it”.

Few days before his death he stopped the release of the album demanding to omit the words “to death” from its title. When the album was released a few months later, it was titled “Love Rehearsal”.

I think that the above lines are a kind of a motif to this work. As it turns out in these lines and also in the other songs, the love and the passion are not only a cause of instability to the soul, but also they lead to destruction all the way to the end.

From the album, the song “What a passion” sung by Pandelis Thalassinos:

And Giorgos Dalaras sings “Do not believe in love”, the video ends with Dimitris Lagios sings the above four lines of “To dream”:

Epilogue

Dimitris Lagios passed away on 11th April 1991. “I will not go, it is too early!” he wrote less than two months before to his beloved daughter Hyacinth (Υακίνθη) who was named in dedication to his Island. According to his will his ashes were scattered half in the sea of Zakinthos, and half in the sea of Cyprus.

Η Υακίνθη, η Πέγκυ Λάγιου και ο Δώρος Δημοσθένους σε φωτογραφίες από εκδηλώσεις για τον Δημήτρη Λάγιο

Από τη συναυλία – αφιέρωμα στον Δημήτρη Λάγιο στη Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών του Ιδρύματος Ωνάση (2011)

Εργογραφία:
1. «Ρήγας Φεραίος», 1980. Εργασία πάνω στο προεπαναστατικό τραγούδι της Ελλάδας. Κυκλοφόρησε σε δίσκο, σε περιορισμένο αριθμό αντιτύπων.
2. «Ο Ήλιος ο Ηλιάτορας», 1982-83. Μελοποίηση του ομώνυμου έργου του Οδυσσέα Ελύτη.
3. «Άη – Λαός», 1984. Στίχοι του Μιχάλη Μπουρμπούλη.
4. «Εδώ που γεννηθήκαμε», 1984. Στίχοι του Φώντα Λάδη.
5. «Ζακυνθινές Σερενάδες», 1985-1986. Τραγούδια του Τζώρτζη Κωστή.
6. «Λαϊκά Τραγούδια της Ζάκυνθος», 1985-86.
7. «Του Σολωμού και της Ζάκυνθος», 1985-86.
8. «Ζακυνθινή Εκκλησιαστική Παράδοση», 1985-86.
9. «Του Μαντολίνου», 1985-86. Μουσική Επτανήσιων συνθετών, διασκευασμένη για μαντολίνο.
10. «Ομιλίες», 1987. Ανέκδοτο.
11. «Σκιές», 1988. Στίχοι δικοί του, του Τάμποτ Κεφαλληνού και της Κλαίρης Αγγελίδου, με τη χορωδία του Πολιτιστικού Ομίλου «Διάσταση» της Λεμεσού.
12. «Έργα για Ορχήστρα Νυκτών Εγχόρδων», 1990. Έργα γραμμένα για την Ορχήστρα Νυκτών Εγχόρδων του Δήμου Πάτρας.
13. «Των Αθανάτων», 1988. Σε ποίηση απαγχονισμένων παλικαριών της Κύπρου. Κυκλοφόρησε σε δίσκο το 1993.
«Ίνα τι», 1988. Μελοποίηση αποσπασμάτων ψαλμών του Δαβίδ. Κυκλοφόρησε σε δίσκο το 1992, σε ενορχήστρωση Μιχάλη Χριστοδουλίδη.
14. «Ρωγμές» και «Σπουδές σ’ ελληνικά θέματα», 1990. Έργα για νυκτά έγχορδα. Κυκλοφόρησε σε δίσκο το 1992.
15. «Ιδανικοί Αυτόχειρες», 1989. Μελοποίηση ποιημάτων του Κ. Καρυωτάκη. Δισκογραφικό ανέκδοτο.
16. «Εγκώμιο Παιχνιδιού», 1989. Ορατόριο για παιδιά. Ανέκδοτο.
17. «Κάλβειος Ραψωδία», 1986-89. Συμφωνικό έργο πάνω στις Ωδές του Κάλβου. Δισκογραφικό ανέκδοτο.
18. «Ερωτική Πρόβα στο Θάνατο», 1989-91. Σε στίχους δικούς του, κυκλοφόρησε σε δίσκο το 1991, έπειτα από επίπονες προσπάθειες του Γιώργου Νταλάρα.

Πηγές:
– Ιστολόγιο: dimitrislagios.gr
– Σελίδα: https://www.facebook.com/DimitrisLayios
– Παναγιώτης Βουλιάκης, «Δημήτρης Λάγιος», σε: musicheaven.gr
– Ρουμπίνη Σούλη, «Τ’ όνειρο είναι που μαγεύει», σε: rizospastis.gr
– Καταπληκτική βραδιά αφιερωμένη στον αθάνατο Δημήτρη Λάγιο…», σε: ioniansports.gr
– Φώντας Τρούσσας, «Υπάρχουν ωραιότερα τραγούδια αγάπης από τις ζακυνθινές σερενάδες; Το «Ουράνιο πλάσμα» του Τζώρτζη Κωστή με την επιμέλεια του αείμνηστου Δημήτρη Λάγιου», σε: lifo.gr
– Ισιδώρα Μπίλλια, «Οι Εννέα Μυθογραφίες του συνθέτη Δημήτρη Λάγιου», σε: culturebook.gr
– Μαρία Ρουκανά – Αμπελά, «Ο συνθέτης Δημήτρης Λάγιος (1952-1991) και η συμβολή του στην Ποίηση και την Παράδοση της Ζακύνθου», σε: nyxthimeron.com
– «Δημήτρης Λάγιος: Ζακυνθινή εκκλησιαστική παράδοση (1986)» και λοιπή αναλυτική εργογραφία, σε: diskovolos58.blogspot.com
– Μάνος Ορφανουδάκης, «Οι Ιδανικοί Αυτόχειρες του Κ. Καρυωτάκη από τον Δημήτρη Λάγιο», σε: musicpaper.gr
– “Three Chapters in the Life and Work of Dimitris Lagios”, in: greeksongstories.wordpress.com